Ari Behn sitt sjølvmord i jula har ført til ein stor debatt omkring denne problematikken. Stikkord for denne debatten har gått mykje på openheit omkring eigne problem og tilbodet innan psykisk helsevern. Vurdering av sjølvmordrisiko er også del av vurderingane innan det psykiske helsevernet.
Vi veit at berre halvparten av dei som tek sjølvmord har kontakta hjelpeapparatet, og mange er yngre menn. Talet på sjølvmordforsøk er imidlertid langt høgare og dominert av yngre kvinner.
Det kan difor være av interesse å sjå på omfanget og utviklinga av talet på sjølvmord over tid for Vestlandet samanlikna med Noreg og det fylket som ligg høgast på statistikken (Nordland fylke).

Fig. 1 Utvikling av sjølvmord over tid i Helse Vest-området (etter tidlegare regioninndeling) samanlikna med Norge og Nordland

I 10-årsperioden (2009-2018) ser vi av dei stipla trendlinjene at både Sogn og Fjordane og Nordland har hatt ein aukande førekomst, men med ein betydeleg skilnad mellom desse fylka (Sogn og Fjordane 8,9 pr. 100 000 innbyggjarar mot Nordland fylke med 15,8 i 2018). Begge desse regionane har elles likskap ved å være «utkantfylke» med mykje spreidd folkesetnad.
Utviklinga nasjonalt (Noreg) viser ikkje større endringar i perioden, og heller ikkje i Rogaland og Hordaland har bildet endra seg så mykje (at tala hoppar opp og ned i dei ulike åra har nok delvis samanheng med at det er få tilfelle, og dermed meir tilfeldig variasjon). Det er ikkje store nok tal til å vise sjølvmord ned på kommunenivået.

Dersom vi deler inn alle sjølvmorda i Noreg etter kjønn og dei viktigaste måtane det skjer ved, får vi ei fordeling som vist i figur 2.

Fig. 2 Samla tal sjølvmord i Norge, kjønnsfordeling og viktigaste måtar (henging/kveling og forgifting over perioden 2014-2018)

Det er over dobbelt så mange menn (472 i 2018) som kvinner (202 i 2018). For menn er det ein auke frå 2017 til 2018. Forgiftingar som måte er ganske lik mellom kjønna, medan henging/kveling er vanlegare mellom menn.

Fig. 3 Utvikling over ein lengre periode (1970-2018) fordelt på kjønn og to aldersgrupper innan Helse Vest-området (stripla linjer er gjennomsnittet av 5-årsperiodar)

Yngre kvinner ligg lågast, og utan særleg endring i perioden, medan dei eldre 45-75 år ligg høgare og med noko meir variasjon over tid. For dei yngre mennene 0-44 år, ser det ut til å være ein topp midt i tidsperioden. For eldre menn er det ein topp på 80-talet.
Datakjelder: Norgeshelsa/Dødsårsaksregisteret.

Lenke til Nasjonalt senter for selvmordsforskning og –forebygging:

https://www.med.uio.no/klinmed/forskning/sentre/nssf/

Oppsummert:
• Det har vore stor merksemd omkring sjølvmordsproblematikken i seinare tid.
• Talet på sjølvmord svingar, men ser ikkje ut til å gå ned over tid slik vi vi t.d. ser innanfor andre dødsårsaker/trafikkulykker
• Det er særleg menn i alderen 45-75 år som tek sjølvmord
• Det er stort behov for å finne effektive førebyggande tiltak

Samhandlingsbarometeret har i sin Folkehelsedel data frå ulike kartleggingar som er gjennomført i skulane i det som inntil 2020 var Sogn og Fjordane fylke. Resultata frå desse er også brukt i ulike vitskapelege publikasjonar.
Den siste av desse vart nyleg publisert i tidsskriftet Scandinavian Journal of Public Health, og såg på følgjer av familieoppløysing (skilsmisse) og seinare foreldrekontakt.

Dette var basert på svar frå i alt 1225 elevar i ungdomsskulealder som var med i kartleggingane både i 2011 og 2013. Sogn og Fjordane har gjennomgåande lågt omfang av familieoppløysing. 17 prosent av elevane oppgav dette i 2011, og det auka med 5 prosent i løpet av dei neste to åra fram til 2013. Nasjonalt vil rundt 40 prosent av alle norske barn oppleve at foreldra går frå kvarandre, før dei har nådd slutten av tenåra.

I tidlegare liknande studiar har ein vist at det er særleg dei borna som misser kontakten med foreldra (i hovudsak far) som opplever meir helseplager. Hovudverk, nakkesmerter og psykiske helseplager er typiske eksempel. Forskinga viser og at desse barna har lågare sjølvtillit.
Denne studien fann at skilsmisse i seg sjølv hadde liten betydning for tenåringane. Men tap av fortrulegheit (kommunisere om vanskelege tema) med ein av foreldra, viser seg å ha sterk innverknad på helseplager og sjølvtillit.

Fortrulegheit med både mor og far er viktig for barnet, men vi finn først og fremst ein sterk effekt av redusert fortrulegheit med far. Dette ser vi kan gje barn både psykiske og fysiske helseplager, seier professor emeritus Eivind Meland, som har leia denne studien.

Han meiner dette talar klart for at hovudregelen etter samlivsbrot må vere at mor og far får like mykje samvær med barna. Praksisen med at ein av foreldra nærast vert valde vekk etter ei skilsmisse må endrast, og lovgjevarar over det meste av Europa held no også på å ta konsekvensane av denne kunnskapen seier han.

Les meir om studien her

Lenke til studien 

Førebuande samling i forbetringsutdanninga var 15.01.20 i Førde. Der var 28 deltakarar frå sju kommunar og Helse Førde.

Hovudfokus var innføring i tema innan forbetringsmetodikk, og samlinga hadde ei veksling mellom innlegg og øvingar. Marta Strandos, USHT og Kari Furevik, Helse Førde ynskte velkommen og Annette Eri Norevik opna med ei «Bli kjent» øving. Team frå Gulen kommune delte av sine erfaringar frå prosjektarbeid. Siri Wiig frå Universitetet i Stavanger presenterte SAFE- LEAD leiarguide, og det å stoppe opp før du startar med eit forbetringsarbeid. Kari Furevik hadde innleiing i teori, om det å setje konkrete mål og målingar i arbeidet og ulike verkty. Berit Ullebust, USHT snakka om det å setje saman team, og ulike eigenskapar og roller som teamet bør inneha.

PustDegBedre er et av to prosjekt i Helse Førde som fikk innovasjonsmidler fra Helse Vest for 2020. PustDegBedre er en pedagogisk plattform som skal hjelpe lungesyke å mestre hverdagen på en bedre måte gjennom å bruke visualiserte pusteøvinger.

Bakgrunn for og målsetting med PustDegBedre

Mange lungesyke ved Helse Førde behandles av fysioterapeut både poliklinisk og ved innleggelser. Pasientene er ofte i dårlig allmenntilstand, har lite energi og begrenset kapasitet i behandling og fremtredende symptom er pustebesvær som skyldes slimplager og åndenød. Lungefysioterapi består i stor grad veiledning i slim-mobiliserende teknikker hvor kvalitetskriteriene for behandling er at den skal være effektiv, skånsom, motiverende og selvstendiggjørende. Veiledningen foregår muntlig og oppfølging på egen hånd er ofte krevende for pasientene. Hovedmålsettingen er å styrke pasientens egenbehandling ved å gi de nyttige verktøy for å håndtere pustebesværet samt gi grundig opplæring i hvordan de skal håndtere symptomene ved hjelp av de ulike pusteteknikkene.

Helse Førde har utvikla eit informasjons- og veiledningsverktøy som gjør det lettere for både pasient, fysioterapeut, pårørende og øvrig helsepersonell å følge opp behandlingen. Virkemidlet er en app som benytter seg av animasjoner og på den måten visualisere innholdet som kan være krevende å absorbere.
“Hovedmålet for prosjektet er å gi lungesyke og fysioterapeuter økt kunnskap og innsikt i hvordan en kan lindre symptomer som slimplager og åndenød”.
Gjennom økt kunnskap styrkes lungesykes evne til å hjelpe seg selv, slik at de blir i bedre stand til å ivareta mål om egenbehandling og derav mestre symptomer knyttet til lungesykdommen. Ved å tilrettelegge for økt kontroll i eget liv, fremmes mestring og livskvalitet. PustDegBedre skal også systematisere fysioterapeuters behandling av pasientgruppen og sikre en standardisert behandling som svarer til dagens kunnskapsbaserte praksis.

Innholdet i PustDegBedre:
For de lungesyke innebærer dette at pusteteknikken er visualisert ved hjelp av en digital roterende 3D- dukke som utfører den. Pasienten kan følge dukken under utførelse og på den måten få hjelp til gjennomføring av teknikken. De kan også få mer informasjon ved å fjerne hudteksturen og derav se hvordan muskulatur bidrar at lungene fylles/tømmes for luft. Pasientene kan oppdatere seg på hva som skjer i luftveiene når de utfører øvelsen ved hjelp av animasjoner. Dette bidrar til å styrke forståelsen hos pasienten som igjen kan øke etterlevelsen og sikre kontinuitet i behandling. Tekst vil selvsagt også være tilgjengelig som forsterkende effekt på det visuelle innholdet.

Applikasjonen er bygd opp med en «admin-konsoll» for fysioterapeuter. Her kan fysioterapeuten velge ut hvilke pusteteknikker den enkelte pasienten har behov for samt dosere hver enkelt teknikk med lengde på inn/utpust samt antall repetisjoner. På den måten kan verktøyet tilpasses den enkelte pasient, da fysioterapeutens innstillinger vil manifestere seg i den digitale dukkens utførelse av teknikken. I tillegg til tilpassing av øvelser vil også fysioterapeuten kunne sette på varsel slik at pasienten får en påminning om å gjøre øvelsene sine på et bestemt klokkeslett ila dagen. Språket kan også velges ut fra om det er fysioterapeut eller pasient som er målgruppen for informasjonen.

Bilde over viser en metafor forå forklare LFF-prinsippet på enklere måte for pasienten

Ambisjonen for PustDegBedre 2020:
Målet for 2020 er å teste applikasjonen på mange brukere. Det vil være behov for ytterligere optimaliseringer av applikasjonen, blant annet å knytte lyd til øvelsene. Det er også fokus på spredning/implementering både regionalt og nasjonalt samt innhenting av data som kan brukes i forskning.

Av Elin Johnsen

Red: Anne Marte Sølsnes

Ved innføringa av Samhandlingsreformen i 2012 var målet at ein del av behandlingsansvaret for pasientar skulle overførast frå spesialisthelsetjenesta til primærhelsetenesta. Frå 2016 vart døgntilbod for pasientar med behov for akutt hjelp eller observasjon obligatorisk for alle kommunar i Noreg. Seinare er det utvida til også å omfatte mentale lidingar og rus.

Dette tilbodet vart først kalla kommunal akutt døgneining, forkorta til KAD. Helsedirektoratet nyttar no forkortinga ØHD som står for øyeblikkelig hjelp døgnopphold.

Pasientane skal primært leggast inn på ØHD-sengene som alternativ til innlegging i spesialisthelsetenesta, og skal her få eit like godt tilbod. Ofte er det forverringar av lidingar pasienten har frå tidlegare, eller observasjon av mindre dramatiske sjukdoms- og skadetilfelle.

Det har gått tregare med å få opp bruken av ØHD-tilboda enn ein såg føre seg ved starten.

I den nasjonale rapporten (Helsedirektoratet) frå 2018 finn vi denne oversikta:

Tabell 1: Nasjonal oversikt (frå rapporten):

Vi ser her at det frå 2017 til 2018 var ein klar vekst i talet på plassar (+8,4%), innleggingar (+4,2) og liggedøgn (+12,8%) i Helse Vest-området. Dette representerer i overkant av 22 000 liggedøgn i 2018.
Samhandlingsbarometeret har henta inn data omkring ØHD-bruken for kommunane i Helse Vest, og har samla desse i to variablar (Kommunale akutte døgnplassar: Drift og Diagnosar).
*OBS: For nokre kommunar ligg det ikkje inne tal for ØHD-bruken fordi det ikkje er rapportert inn på det tidspunktet rapporten frå Helsedirektoretet vart utarbeidd

Er det samanheng mellom bruken av ØHD-plassane og omfanget av innlegging i spesialisthelsetenesta?

Det er først og fremst innleggingar i medisinske avdelingar (i hovudsak øyeblikkeleg hjelp) der ein kan sjå føre seg at framveksten av ØHD-bruken skulle kunne vere eit alternativ, slik intensjonane i Samhandlingsreforma har vore.

Samhandlingsbarometeret har også inne data for medisinske innleggingar. Dersom vi ser på utviklinga av denne indikatoren samla over tid får vi følgjande (rate pr. 1000 innbyggarar, og 2019 er stipulert ut frå dei to første tertialar):
Fig. 1: Utvikling av medisinske øh-innleggingar i helseføretaka

I den første perioden hadde alle dei fire føretaka ein nedgang i innleggingar, mest markert for Fonna sin del. Men etter dette er endringane mindre markererte, og for Helse Førde sin del har ein hatt ein klar oppgang sidan opprettinga av ØHD-tilboda i 2016, og ein er tilbake til nivået i 2013. Det er betydeleg skilnad mellom føretaka, og berre Helse Stavanger ligg lågt og under landsgjennomsnittet.
Samhandlingsbarometeret har også ein variabel som viser dei korte medisinske innleggingane (2 døgn eller mindre) i spesialisthelsetenesta. Det er særleg innanfor denne kategorien ein kunne forvente at innlegging/behandling på kommunale ØHD-tilbod skulle vere eit alternativ.
Det kan difor vere av interesse å samanstille omfanget av slike medisinske korttidsinnleggingar og bruken av ØHD-sengene for dei ulike kommunane i opptaksområda til dei fire føretaka i Helse Vest.

Tabell 2: Rate pr. 1000 innb. av medisinske korttidsinnleggingar (2 døgn eller mindre):

A) Helse Stavanger. Vi ser av tabell 2 at dette området ligg lågt når det gjeld slike innleggingar over tid.

Fig. 2: Rate pr.1000 innb. av medisinske korttidsinnleggingar (sortert) med rate for tilhøyrande kommunalt ØHD-bruk

Generelt sett er det vanskeleg å sjå noko mønster der mindre bruk av korttidsleggingar i spesialisthelsetenesta heng saman med meir bruk av ØHD-senger. Det er heller ein svak motsett trend (korrelasjon +0,12).

B) Figur 3: Helse Fonna

Som for Stavanger er det heller ikkje her råd å sjå noko generelt mønster der mindre innlegging heng saman med meir ØHD-bruk. Det er tvert imot heller motsett, med ein korrelasjon på +0,28 (dvs. at det er ein klar tendens til at kommunar med mindre innlegging også brukar ØHD i mindre grad.

C) Fig. 4: Helse Bergen

D) Fig 5: Helse Førde

Igjen er det vanskeleg å sjå mønster mellom dei to måleindikatorane. Men her er korrelasjonen (samanhengen) lik 0, dvs. at det er ingen samanheng mellom korttidsinnlegging på sjukehus og bruken av ØHD-innleggingar.

Konklusjonar
-Det har vore klar auke i talet på kommunale ØHD-plassar og bruk av desse frå 2017-2018 i Helse Vest området, og det representerer over 22 000 liggedøgn samla sett.
-I alle fire føretaka var det nedgang i omfanget av øyeblikkeleg hjelp-innlegging på sjukehusa i første perioden etter innføring av Samhandlingsreforma. Seinare ser denne tendensen ut til å ha flata ut, og for Helse Førde er ein tilbake på det nivået som var tidlegare.
-Helse Stavanger ligg lågast i Helse Vest, og ligg som det einaste føretaket også under landsgjennomsnittet.
-Den same tendensen går att når vi ser på dei korte (2 døgn eller mindre) medisinske innleggingane. For desse innleggingane skulle ein tru at ØHD-ordninga kunne vere eit alternativ til sjukehusinnlegging.
-Basert på samanstilling av dei to behandlingsalternativa ser det ikkje ut som om kommunale ØHD-plassar fungerer som ei avlasting for spesialisthelsetenesta. Tendensen er kanskje heller motsett.
-Intensjonane med at ØHD-ordninga skulle avlaste spesialisthelsetenesta ser difor i liten grad til å ha blitt nådd så langt.