STOR VARIASJON I BRUK AV PSYKISK HELSEVERN I SOGN OG FJORDANE – ny vitskapleg artikkel i Tidsskrift for Norsk psykologforening, frå H.J. Breidablik, Helse Førde og E. Meland, Universitetet i Bergen

/i

Lik tilgang på helsetenester, uavhengig av bakgrunn og bustad, er eit sentralt prinsipp i norsk helsevesen. Likevel syner både tidlegare forsking og etablering av ulike «Helseatlas» at geografiske skilnader er framståande. Kartleggingar av områdevariasjon viser variasjon i medisinsk praksis, og at helsetenester i stor grad er ulikt fordelt både internasjonalt og i Noreg. Mykje av merksemda omkring slik variasjon har teke utgangspunkt i somatiske delar av helsetenesta, og sjeldnare frå det psykiske helsevernet.

Studien hadde følgjande problemstillingar:

  1. Er det kommunevise variasjonar av pasient- og konsultasjonsrater knytt til sentrale diagnosegrupper innan det psykiske helsevernet for   vaksne (PHV) og barne- og ungdomspsykiatrien (BUP)?
  2. Er det variasjon mellom dei ulike distriktspsykiatriske sentra (DPS) i Sogn og Fjordane?
  3. I kva grad det var samanheng mellom tilvisingshyppigheit frå primærhelsetenesta og omfanget av behandling som vart gjeve av spesialisthelsetenesta for born og unge i fylket?
  4. Er reisetida til næraste DPS assosiert med pasientratene i PHV og BUP?

Korte konklusjonar:

  • Innbyggjarane sin bustadkommune spelar ei viktig rolle for i kva grad pasientar med same lidingar får tenester frå spesialisthelsetenesta eller ikkje.
  • Også omfanget av hjelpa frå spesialisthelsetenesta varierer frå kommune til kommune.
  • Stor variasjon utover naturlege lokale skilnader i sjukelegheit kan tyde på at både over- og underbehandling i spesialisthelsetenesta skjer parallelt.
  • Vi har vist at primærhelsetenesta sannsynlegvis er ein minst like sterk generator av uheldig praksisvariasjon som spesialisthelsetenesta.
  • Utfordringane kan neppe løysast utan auka merksemd på samhandling mellom primær- og spesialisthelsetenestene.

Fig. 1: Eksempel som viser skilnader mellom kommunane (koda med bokstav/tal) for tilstanden ADHD der søylene viser andel (rate) av barnebefolkninga med diagnosen, og kurva (med trendlinje) kor mykje konsultasjonar desse har fått i spesialisthelsetenesta over ein 4-årsperide.

For dei som vil lese heile artikkelen kan følgjande lenke brukast: http://www.psykologtidsskriftet.no/index.php?seks_id=509942&a=3

Informasjon om Folkehelsekoordinatorar i Kommunane og i Tannhelsetenesta i Sogn og Fjordane

/i

Oversikt og kontaktinformasjon over folkehelsekoordinatorar i kommunane og i Tannhelsetenesta i Sogn og Fjordane er nå tilgjengelig på Samhandlingsida, under menyen Folkehelse.

På eit overordna nivå skal folkehelsekoordinatorar bidra til å sikre «helse i alt vi gjer» i kommunalt planleggings- og iverksettingsarbeid. Til stillinga ligg ansvar for at føringane i Lov om folkehelsearbeid vert følgde opp i kommunen, samt ansvar for det lovpålagde arbeidet med å ha oversikt over helsetilstand og faktorar som påverkar helse. Å hindre, eller utjamne, sosiale skilnader i helse er ei særleg viktig oppgåve i folkehelselova.

Folkehelsekoordinatorstillinga i kommunane har vore endra gjennom åra og innhaldet i stillinga og plassering i organisasjonen er til dels ulik i kommunane.  Nokre kommunar vel å ha kontaktpersonar for folkehelse, og ikkje ei folkehelsekoordinatorstilling. Dei grunngjev dette med  at folkehelselova og «helse i alt vi gjer» er eit tverrsektorielt ansvar  kommunen har, og som alle må fylgje opp i planlegging, forvaltning og tiltaksarbeid.

Nyleg oppdatert liste over folkehelsekoordinatorane i kommunane finn de her: https://samhandling-sfj.no/3393-2/

Dei leiande tannpleiarane har saman med administrasjonen i tannhelsetenesta også ansvar for å ivareta og sikre at folkehelsearbeidet i regionen vert fylgt opp etter vedteken folkehelseplan. I dette ligg ansvar for å planlegge og evaluere det årlege folkehelsearbeidet, sikre at alle tannklinikkane føl opp sitt ansvar i samarbeidsavtalane som er inngått med samarbeidspartar, informere/vidareformidle fagleg utvikling, samt gje rettleiing og avlastning til tannklinikkar som har behov for det.

Rådgjevande tannlege har ei koordinerande rolle, og har ansvar for administrative oppgåver innanfor folkehelsearbeidet. Vedkommande hovudkontaktperson i tannhelsetenesta er den som er representant i ulike folkehelsefora som HOF, tannhelsetenestens folkehelsenettverk, internt i fylkeskommunen og mot eksterne partar som helsedirektoratet, andre fylker, fylkesmannen osv.

Oppgåver knytt direkte til folkehelse, er om lag 20% for kvar av dei leiande tannpleiarane. Rådgjevande tannlege er tilsett i 40% stilling i tannhelseadministrasjonen.

Ei oversikt over folkehelsekoordinatorane i tannhelsetenesta finn de her: https://samhandling-sfj.no/folkehelsekoordinatorar-tannhelsetenesta/

Folkehelseprofilar for 2018 – skilnader mellom Førde, Sogndal og Flora

/i

Folkehelseinstituttet (FHI) gjev årleg ut såkalla Folkehelseprofilar for fylka og kommunane. Desse består av 34 ulike nøkkeltal innanfor områda Befolkning, Levekår, Miljø, Skule, Levevanar og Helse/sjukdom (sjå figur under).
I desse profilane vert det gjort samanlikning med landsgjennomsnittet (raud vertikal strek), og det vert anført om fylket/kommunen skil seg signifikant (statistisk sikkert) frå landsgjennomsnittet enten betre (grøn markering) eller dårlegare (raud markering).

For Sogn og Fjordane som heilheit skil fylket seg ut med ei rekke gode resultat i høve landsgjennomsnittet (12 grøne markeringar), og berre drikkevassforsyning og eigenrapportert overvekt for 17-åringar (før sesjon) kjem negativt ut.
Når ein bevegar seg ned på kommunenivå med mindre einingar vil mange av faktorane ikkje skilje seg signifikant ut også grunna mindre talgrunnlag. Vi har difor plukka fram dei tre største bykommunane i Sogn og Fjordane (Sogndal, Førde og Flora), for å sjå i kva grad desse skil seg både innbyrdes og i høve landsgjennomsnittet.

Sogndal er den kommunen som har best prognose i Sogn og Fjordane når det gjeld folkevekst framover, og er klart prega av å vere ein aktiv utdanningsstad med stort innslag av yngre personar. Mange studentar har nok bustadadresse i andre kommunar, og ikkje er med i statistikkgrunnlaget for Sogndal, men likevel er med på å prege miljøet på skulestaden.
Kommunen kjem godt ut på mange indikatorar for både levekår og helse/sjukdom i Folkehelsebarometeret. Til saman 18 indikatorar kjem ut med signifikant (statistisk sikkert) betre resultat enn landsgjennomsnittet. Berre for drikkevassforsyning og skadar behandla i sjukehus kjem kommunen signifikant dårlegare ut.

Førde som fylkessenter er den største av kommunane i folketal, og har over tid hatt noko vekst. Som vertsstad for Sentralsjukehuset og mykje anna tenesteytande næringsliv er befolkninga også noko yngre enn gjennomsnittet i mindre kommunar, og det er mykje pendlarar inn frå kommunane omkring. Også her er elevar og studentar ein viktig del av totalmiljøet. Kommunen vil bli del av ein klart større kommune etter gjennomføring av kommunereforma (Sunnfjord kommune).
Kommunen kjem i likheit med Sogndal bra ut på mange folkehelseindikatorar, og er signifikant betre på 16 ulike indikatorar. Berre for to indikatorar kjem kommunen dårlegare ut; skadar med sjukehusbehandling (som for Sogndal) og det å være med i fritidsorganisasjon for unge (Ung-Data 2017).

Flora kommune ligg på kysten og var frå eldre tid den første med bystatus i Sogn og Fjordane. Byen har hatt jamn vekst i folketal, og er ikkje i same grad prega av tenesteytande næringar og utdanningsinstitusjonar som dei to andre byane. Flora skal etter planen gå saman med Vågsøy kommune, og vert då del av ein større kommune etter kommunereforma (Kinn kommune).
Flora skil seg frå både Sogndal og Førde på Folkehelsebarometeret ved berre å ha 4 indikatorar der ein kjem signifikant betre ut enn landsgjennomsnittet (grøne markeringar). På negativ side er det heile 10 indikatorar der kommunen kjem dårlegare ut enn landsgjennomsnittet (raude markeringar). Blant desse finn ein t.d. færre som er nøgde med eiga helse (Ung-Data 2016), muskel- og skjelettlidingar og lungekreft. Vidare har kommunen eit lågare utdanningsnivå, og færre unge er fornøgde med lokalmiljøet sitt (UngData 2016).

Konklusjon: Ut i frå Folkehelseinstituttet sine 34 indikatorar på Folkehelsebarometeret for 2018 kjem Sogn og Fjordane generelt godt ut, og både Sogndal og Førde har mange sterke sider. For Flora viser Folkehelseprofilane utfordringar på fleire folkehelseområde.

NY INDIKATOR I SAMHANDLINGSBAROMETERET – BÆREKRAFTSBRØK

/i

Endringar i befolkningssamansetning (demografi) skjer i mange land i dag. Det blir fødd stadig færre born pr. kvinne i vår del av verda, noko som fører oss mot ei stadig eldre befolkning. Med dette følgjer også endring av forholdet mellom dei som i utgangspunktet kan være yrkesaktive og dei som er over denne alderen (pensjonistar).

Ein måte å framstille dette på er å lage ein «berekraftsbrøk», der ein ser på utviklinga av tal personar i aldersgruppa 18-66 år i høve til tal over 67 år.

Samhandlingsbarometeret har no teke inn ein slik variabel.

Som figur 1 under viser, skjer det raske endringar i forholdet mellom dei i yrkesaktiv alder og pensjonistar framover. Sogn og Fjordane har allereie no klårt lågare berekraftsbrøk enn gjennomsnittet for både landet og dei to andre Vestlandsfylka. Fylket vårt har i underkant av 4 personar i yrkesaktiv alder pr. pensjonist i dag, noko som etter berekningane vil falle til 2,35 personar i yrkesaktiv alder i 2040. Dette er dramatiske endringar på kort tid, og illustrerer at mangelen på arbeidskraft truleg vil melde seg med stor styrke i dei kommande tiåra. I dette ligg også at mange i gruppa 18-66 år er i utdanning eller utanfor arbeidslivet, og gruppa born og unge skal også ivaretakast, slik at berekraftbrøken i realiteten er enno meir utfordrande enn dette bildet viser.

Fig. 1

Figur 2 under viser også at det blir forventa store skilnader mellom kommunane i Sogn og Fjordane når det gjeld berekraftbrøken. Diagrammet viser forventa kommunevis berekraftbrøk i 2040.

Fig. 2

Som det går fram av figuren er det berre ein kommune (Sogndal) som er forventa å ha ein høgare berekraftsbrøk enn gjennomsnittet i Noreg. Verst ute er dei to utkantkommunane Solund og Hyllestad med berre 1,3 -1,4 i yrkesaktiv alder pr. pensjonist.

Auka automatisering og robotisering av arbeidsoppgåver, saman med satsing på velferdsteknologi innan eldreomsorga, er moment som evt. kan avhjelpe desse utfordringane, saman med evt. auka arbeidsinnvandring. Tiltak for å hindre fråfall i skule og arbeidsliv vil også vere viktig her.

Samhandlingsnytt

/i

I Samhandlingsnytt, Mai 2018, kan du lese om Lytteposten i Helse Førde, Digitalt hjelpemiddel for pasientmedverknad, Læringsarena knytt til psykisk helse og Prehospital plan. Les meir her; Samhandlingsnytt mai 2018 (002)

Kva treng ungdom frå behandlarane sine for å få utbytte av psykoterapi?

/i

Dette har forskarar bl.a. frå Helse Førde (og NORSE prosjektet) undersøkt i ein ny vitskapleg publikasjon.
Psykiske helseproblem debuterer ofte i barne -og ungdomsåra, og utan god behandling synes desse å ved vare inn i vaksenlivet. Dessverre synes ungdom å vere ei spesielt utfordrande pasientgruppe i psykoterapi, ettersom mange droppar ut, og nokre vert verre av behandling. Samtidig viser forsking at ungdom som møter den rette behandlar vert betre.
Basert på semistrukturert djupneintervju frå 22 ungdomar, har forskarane i denne artikkelen bidrege med ny innsikt til kva ungdom treng frå behandlarane sine for å få utbytte av psykoterapi. Resultata viste at ungdommane ofte er redde og nervøse før sitt første møte med behandlar og at det difor er viktig at ungdomen vert sett der dei er. Vidare er det viktig at behandlar klarar å skape tillit gjennom å vere ein genuint empatisk, varm, trygg og profesjonell vaksen som er til stades og tørr å gje ungdomen plass og medverknad i den terapeutiske relasjonen. Dei må også vere villig til å viske ut den tradisjonelle maktubalansen mellom behandlar og pasient.
Les abstract til artikkelen her:  https://onlinelibrary.wiley.com/doi/pdf/10.1002/capr.12166

Dersom du ønskjer å lese heile artikkelen og ikkje har tilgang kontakt Kristina Lavik

kristina.osland.lavik@helse-forde.no

Samhandlingsnytt

/i

I Samhandlingsnytt, April 2018, kan du lese om Helse Førde sin utviklingsplan for perioden 2018 – 2035, ny Interkommunal samhandlingskoórdinator, innovasjon og nyskaping i helsesektoren og Kommunalt pasient- og brukarregister (KPR). Les meir her;

Samhandlingsnytt april 2018 (003)

DEPRESSIVE SYMPTOM BLANT UNGDOM – DEPRESJON ELLER DEL AV LIVET?

/i

Mediaoppslag om den psykiske helsa hjå ungdom gjev oss ofte inntrykk av at slike plager er sterkt aukande, og med tilhøyrande auke t.d. i medikamentell behandling.

Særleg ofte høyrer vi at depressive plager aukar, særleg blant jentene.

I Sogn og Fjordane har vi gjennomført skulekartleggingar i vidaregåande skular heilt tilbake til 1997 (Helse, miljø og livsstil).

Eit av spørsmåla i desse er følgjande: «Kor ofte har du hatt følgjande plager: Følt deg nedfor og trist» Dersom vi tek ut gruppa som svarar at dei føler dette minst kvar veke eller dagleg, får vi fram følgjande utvikling mellom gutar og jenter gjennom åra fra 1997-2012, sjå figuren under.

Figuren syner dei markerte skilnadane mellom gutar og jenter som har vore tilstades heile tida. Men ser vi på dei stipla trendlinjene over tid så har vi ein svak nedgang hjå gutar, og ein tilsvarande svak oppgang for jentene. Skilnaden mellom kjønna ser altså ut til å auke over tid.

Fra UngData 2017 finn vi for Sogn og Fjordane denne svarfordelinga på spørsmålet: «Har du i løpet av siste uka vært plaget av noe av dette: Følt deg ulykkelig, trist eller deprimert?» UngData har ikkje lik spørsmålsformulering som HEMIL-us. (Helse, miljø og livsstil) over, slik at samanligning mellom desse kartleggingane blir usikker.

For gruppa som oppgjev mest plager er der markerte skilnader mellom, kjønna (gutar 5% mot jenter 12%). Dette mønsteret samsvarar med funna frå andre undersøkingar. Men som vi ser er det berre 29% av jentene i Sogn og Fjordane som svarer at dei aldri har slike plager. Dette betyr at nedstemtheit av ulik grad også må reknast som eit majoritetsfunn hos jenter, og dermed altså ein del av ungdomstida for fleirtalet.

Nasjonale resultat fra UngData 2017

Resultata frå Sogn og Fjordane er som vi ser noko meir positive, men mønsteret samsvarar ellers med landsresultatet.

Av Hans Johan Breidablik

SOSIOØKONOMISKE HELSESKILNADER I DØDELEGHEIT – AUKAR DESSE?

/i

Dødelegheit (mortalitet) er eit sentralt og robust folkehelsemål.  Helsedirektoratet skriv m.a.:

«Målet er flest mulig gode leveår for alle, og reduserte sosiale helseforskjeller i befolkningen. Norge skal være blant de tre landene i verden med høyest forventet levealder».

Å få utjamna sosioøkonomiske skilnader (altså mellom grupper med ulik utdanning og yrke) er ei særleg utfordring. Det har også vore hevda at desse skilnadane tvert om er aukande over tid.

Ei gruppe leia av Johan Mackenbach frå Nederland har sett på utviklinga av dødelegheit i ulike sosiale grupper i fleire europeiske land i perioden frå 1990-2010 («Changes in mortality inequalities over two decades: register based study in European countries»).

Endringar i dødelegheit/mortalitet hjå ulike grupper kan målast på to hovudmåtar:

  1. Absolutt (endring/reduksjon): Dette er basert på endring i antalet døde pr. 100 000 personar i den aktuelle gruppa. Det er altså uavhengig av utgangsnivået for dødelegheita.
  2. Relativ (endring/reduksjon): Dette målet er derimot avhengig av utgangsnivået for dødelegheita i gruppa. Sidan grupper med låg sosioøkonomisk status har høgare dødelegheit i utgangspunktet, vil det være meir krevjande å få ned denne prosentvis enn for gruppene som har lågare dødelegheit i utgangspunktet (høgstatusgruppene). For meir utfyllande forklaringar, sjå evt. https://www.ssb.no/sosiale-forhold-og-kriminalitet/artikler-og-publikasjoner/absolutte-og-relative-tall
  3. Det er også interessant å sjå på kjønnsskilnader i dette.

Samla sett finn forskarane at dei absolutte skilnadane har minka med 35%, og i hovudsak for menn. Nedgangen var størst i Spania (Barcelona-området), men var ikkje slik nedgang for Noreg og Finland.

Dersom vi ser på fordelinga mellom absolutt (x-aksen) og relativ endring (y-aksen) mellom dei ulike landa får vi følgjande mønster som vist i figurane for menn og kvinner:

For menn har ingen land reduksjon i den relative skilnaden over tid (under 0-linja), dvs. at ein ikkje har fått reduksjon i dette, men tvert om har den auka over tid. Vi ser derimot at for absolutt endring ligg dei fleste landa under 0-linja, men Noreg med berre nokre få prosentar.

For kvinner ser vi at ein i Spania (Barcelonaområdet) har nedgang både i absolutt og relativ dødelegheit. Men for kvinner er endringa derimot klart negativ i Noreg og Finland for begge måla. Dette tyder ikkje på at tiltaka samla sett har vore særleg vellukka i høve målet om reduserte helseskilnader her i landet.

Når det gjeld sjukdomsgrupper er mykje av nedgangen i dødelegheit knytt til hjarte- karsjukdom.

Eit funn å legge merke til er at dødelegheit knytt til alkohol forværra seg i dei lågarestilte sosioøkonomiske gruppene i Finland, England og Slovenia.

For dei som vil lese heile artikkelen kan følgjande lenke nyttast:

https://www.bing.com/search?q=Changes+in+mortality+inequalities+over+two&src=IE-SearchBox&FORM=IESR3N

Av Hans Johan Breidablik

Oppdaterte KOSTRA-tal for 2017 i Samhandlingsbarometeret – rehabiliteringsplassar i kommunane

/i

Samhandlingskonferansen for Sogn og Fjordane 2018 var godt besøkt og eit av hovudtema denne gongen var habilitering/rehabilitering. I helsevesenet har det tradisjonelt vore mest fokus på undersøking og behandling, medan den viktige rehabiliteringsdelen gjerne har vore mindre vektlagt.

Helsedirektoratet utarbeidde Opptrappingsplan for rehabilitering etter oppdrag frå Helse- og omsorgsdepartementet.  I denne ligg det også forslag til ny offisiell (og ganske omfattande) definisjon for området:

«Habilitering og rehabilitering er målrettede samarbeidsprosesser mellom bruker, pårørende, tjenesteytere og på relevante arenaer. Prosessene kjennetegnes ved koordinerte, sammenhengende og kunnskapsbaserte tiltak fra aktørene. Formålet er at brukeren, som har eller står i fare for å få begrensninger i sin fysiske, psykiske, kognitive eller sosiale funksjonsevne, skal gis mulighet til å oppnå best mulig funksjons- og mestringsevne, selvstendighet og deltagelse i utdanning og arbeidsliv, sosialt og i samfunnet.»

Rehabilitering blir drive både innan spesialisthelsetenesta og kommunehelsetenesta. Sentrale element i dette arbeidet er også koordinerande einingar og individuelle planar.

Samhandlingsbarometeret har nyleg fått inn oppdaterte KOSTRA-tal for 2017. Desse er basert på årleg innrapportering frå kommunane sjølve.

Eit av spørsmåla i Kostra går på kor stor andel (prosent) av institusjonsplassar som er avsett til rehabilitering i kommunen. Indikatoren kan seie noko om kommunane sin kapasitet til å ta seg av personar som treng rehabilitering i institusjon, og om det har skjedd endringar i dette etter innføring av samhandlingsreforma.

Fig. 1 Utvikling i andel plassar avsett til habilitering/rehabilitering nasjonalt, i Sogn og Fjordane og to eksempelkommunar i fylket (Kjelde: Samhandlingsbarometeret/SSB).

Figuren over viser at det har vore ein viss auke i perioden 2009-2017 i andelen rehabiliteringsplassar både nasjonalt og i Sogn og Fjordane. Fylket ligg no samla sett eit par prosent over landet ellers (9,5% mot 7,6%).

Vi ser at Gloppen ligg høgt, særleg i ein periode, for deretter å gå noko ned (18,2% i 2017), medan t.d. Førde kommune ligg på 5,4% i 2017.

Fig 2. Kommunevis fordeling av andel plassar avsett til habilitering/rehabilitering i Sogn og Fjordane i 2017.

Figur 2 viser at det er markerte skilnader mellom kommunane i høve til kor store andelar av plassar dei har avsett til habilitering/rehabilitering. Truleg reflekterer dette både ulik organisering, og kanskje ulik praksis for å rapportere til SSB. Det samla omfanget av rehabilitering i kommunane vert truleg ikkje fanga opp av ein enkeltindikator.

Vi har pr. i dag ikkje indikatorar for resultatet/utfallet av rehabilitering i kommunane.