Skader og ulukker har eit vidt spekter frå mindre og kvardagslege hendingar til alvorlege ulykker. Mange småskadar handterar dei fleste på eiga hand, eller gjennom besøk hjå fastlege eller legevakt. Ved meir alvorlege skader vert spesialisthelsetenesta involvert, og dette området står også for ein betydeleg del av verksemda innan t.d. ortopedi og kirurgi.

Førebygging av skadar og ulykker er viktig i folkehelsarbeidet, og kan gje stor helsegevinst i form av auka livskvalitet og fleire leveår i befolkninga. I regjeringa sin strategi Ulykker i Norge – nasjonal strategi for forebygging av ulykker som medfører personskade 2009–2014 (regjeringen.no) er eit av delmåla å vidareutvikle det lokale og regionale ulykkesførebyggjande arbeidet. Det finst ikkje nokon god og samla oversikt over alle skadetilfelle i befolkninga, men for dei meir alvorlege skadane som medfører sjukehusbehandling kan ein finne data.

I Samhandlingsbarometeret har vi nyleg henta ut skadestatistikk frå Helse Førde for perioden jan. 2014 – okt. 2018 som omfattar meir alvorlegare skader hjå befolkninga i Sogn og Fjordane. I dette har vi sett på samla tal skader, alle brotskader og nokre hyppige former for brotskader, samt hodeskader for ulike aldersgrupper og kjønn. Samla sett vart det i perioden behandla 20 005 skadetilfelle i Helse Førde.
Figur 1. Tal sjukehusbehandla skader i 4-årsperioden 2014-2017 (2018 er ikkje med her då berre delar av året er inkludert).

Som det går fram av figuren var talet på skader stabilt dei tre første åra, medan ein i 2017 såg ein oppgang for alle tre aldersgruppene. Det var noko fleire menn som vart behandla i høve til kvinner.

Fig. 2 a) Utvalde skadetypar for heile perioden hjå yngre (0-25 år) (inkludert 2018 fram til okt.).

For yngre aldersgrupper er det klare skilnader der gutar/menn har meir beinbrot, hodeskader, håndleddsbrot og andre brotskader.

b) Utvalde skadetypar hjå eldre over 65 år:

Her ser vi markerte skilnader den andre vegen med ein klar dominans av kvinner når det gjeld ulike typar av brotskader. Kombinasjonen av meir beinskjørheit og lenger levetid for kvinner er truleg viktige årsaker til dette.

Figur 3. Brot i handledd og lårhals hjå personar> 65 år fordelt på kommunar i Sogn og Fjordane. Her er det rekna om til årlege rater (andelar) pr. 1000 innbyggar i dei aktuelle årsklassane, og sortert etter andelane av hoftebrot (lårhalsbrot).

Dette er brotskader som ofte har samanheng med fall, mykje innandørs for lårhalsbrot og ofte ute for handleddsbrot. Sidan lårhalsbrota ofte har meir komplisert behandling og alvorlege konsekvensar er det ofte særleg merksemd og førebyggande tiltak omkring desse, knytt til det å førebygge fall særleg hjå eldre.

Nokre kommunar ligg særleg lågt for desse brota (t.d. Vik, Gulen og Hornindal). Desse kommunane har nok noko grad av pasientlekkasje til naboføretaka (Voss, Haraldsplass og Volda), og kjem difor ikkje med i statistikken her. Vi ser også at det er varierande samsvar mellom omfanget av lårhalsbrot og handleddsbrot i mange av kommunane.

Førebygging
Fallskader kan ofte førebyggast med enkle tiltak, men det krev kunnskap om kvar falla skjer og kvifor. Eit systematisk samarbeid mellom ulike sektorar er viktig for å målrette tiltaka på både individ-, gruppe- og systemnivå.

Tredjeparten av brota er kompliserte med lang behandlings- og rehabiliteringstid. Eit vanleg lårhalsbrot er kostnadsrekna til kr 235 000 for det første året knytt til behandling og rehabilitering, medan eit komplisert brot er kostnadsrekna til kr 675 000. Sistnemnde inkluderer då også opphald på sjukeheim (Helsedirektoratet, 2011; Hektoen et al, 2009).

Nasjonalt har ein også berekna den gjennomsnittlege samfunnsøkonomiske gevinsten ved å førebygge eit lårhalsbrot. Dette omfattar reduksjon i sjukehusutgifter (kr 150 000), i sjukeheimsutgifter (kr 150 000) og til kommunal rehabilitering og pleie/omsorg (kr 80 000), totalt 380 000 kroner pr. hoftebrot. Kommunane og spesialisthelsetenesta kan såleis få betydelege økonomiske gevinstar ved å prioritere førebyggande arbeid overfor grupper som er i faresona for fall og brot.

Figur 3 over viser at det er store skilnader i talet på lårhalsbrot mellom kommunane i fylket, særleg ligg kommunane Vågsøy, Selje, Lærdal, Leikanger, Solund og Gaular høgt.  Ut frå kostnadsberekningane vil lårhalsbrota i Vågsøy utgjere over 7 millionar kroner.

Levealder

Forventa levealder ved fødsel er eit sentralt folkehelsemål. Generelt har vi hatt ei stadig auke i denne over tid. Samtidig har vi sett frå Oslo at det er store skilnader mellom unike bydelar når det gjeld leveutsikter. For menn har ein no skilnader på rundt 7 år mellom bydelar, men skilnadane har her vore avtakande gjennom dei seinare åra. For kvinner er skilnadane no rundt 6 år.

Samhandlingsbarometeret har nyleg teke inn variabelen «Forventa levealder ved fødsel» for kommunane i Sogn og Fjordane. Det er av interesse å sjå i kva grad det er skilnader lokalt også i dette fylket som har ei meir homogen befolkning enn det vi finn i hovudstaden.

Fig. 1. Forventa levealder ved fødsel menn/kvinner i Noreg, Sogn og Fjordane samla og dei to nabokommunane Lærdal og Aurland

Vi ser ein jamn auke i forventa levealder for menn i Sogn og Fjordane, men auken er mindre enn samla for Noreg. I siste periode (2002-2016) skil det berre 0,6 år i favør av vårt fylke. For menn i dei to nabokommunane Lærdal og Aurland er det imidlertid ein markert skilnad på 3,8 år. I Lærdal har levealderen auka til 81,4 år, medan menn i Aurland knapt har hatt nokon auke over tid, og ligg på 77,6 år.

For kvinner har Sogn og Fjordane samla ein jamn auke på linje med landstalet, og med 1,2 år i favør av Sogn og Fjordane. Og for kvinner i Lærdal ser vi ei motsett utvikling over tid, medan kvinner i Aurland har hatt ein markert auke. Likevel ligg både Lærdal og Aurland under gjennomsnittet for Sogn og Fjordane.

Tidleg død

Eit anna liknande folkehelsemål er omfanget av tidleg død. Dette omfattar personar som døyr tidlegare enn vanleg forventa i alderen 0-74 år, og har då også i seg årsaker som kan være førebyggbare i noko grad.

Fig. 2. Tidleg død (0-74 år) alle årsaker (rater pr. 100 000)

Igjen ser vi at menn i Aurland har tydeleg aukande dødelegheit, medan menn i Lærdal har avtakande dødelegheit over tid. For kvinner er det igjen motsett tendens med klart avtakande dødlegheit for kvinner i Aurland, men ikkje for kvinner i Lærdal.

Den hyppigaste dødsårsaka i mange land er knytt til hjerte- og karsjukdommar. Det er difor av interesse å sjå om vi finn same utviklingstrekka for denne dødsårsaka i dei to kommunane.

Fig. 3. Tidleg død av hjerte-karsjukdom nasjonalt og i Aurland og Lærdal

Det er klart fallande dødelegheit av denne sjukdomsgruppa over tid, og mest for menn sitt vedkomande. For menn i Lærdal er denne utviklinga markert i positiv retning, medan den ikkje har vore til stades hjå kvinner (slik sett har kvinner gått i negativ retning over tid når ein samanliknar med den nasjonale utviklinga). Menn i Aurland har hatt noko nedgang, medan tala for kvinner i Aurland er for små til å bli vist.

Årsakene til at utviklinga er slik er truleg samansette, men Samhandlingsbarometeret kan ikkje seie noko nærare om dette.

Fokuset omkring overvekt og fedme har vore stort i seinare år. Tidvis vert det omtalt som ein «fedmeepidemi», og i nokre land er store delar av befolkninga overvektige t.d. USA og England. Det har også vore diskutert om det er rett å kalle det overvekt når Kroppsmasseindeksen (KMI) ligg mellom 25 og 30, då det ikkje er haldepunkt for at dette har klare skadeverknader medisinsk sett. Men for gruppa med KMI over 30 vil det også handle om ekstra risiko for ulike medisinske lidingar og i nokre tilfelle å bli ekskludert frå aktivitetar.

Vi har i Noreg sett ei avflating av veksten i KMI hjå barn over tid, og i det siste er det teikn på at dette kan være tilfelle hjå den vaksne delen av befolkninga (Helseundersøkingane i Nord-Trøndelag, HUNT).

Det har vore kjent og debattert ein del omkring detat KMI hjå yngre vaksne i Sogn og Fjordane er klart høgare enn landsgjennomsnittet i forbindelse med sesjon (militærteneste). Desse dataene er basert på eigenrapportering, men feilkjeldene i dette er truleg ikkje større her enn andre stader i landet. Først frå 2015 vart jentene innkalla til sesjon i Noreg.

Fig. I viser utvikling av KMI ved sesjon over tid, samla for begge kjønn

Vi ser at den øvre linja som viser utviklinga i Sogn og Fjordane ligg klårt over landsgjennomsnittet (nedre blå linje). Det er ein viss auke over tid, men for Sogn og Fjordane ser det ut til å flate av frå rundt 2013-2016 og utover. «Annleisfylket» skil seg altså på dette livsstilområdet ut frå andre i negativ retning. Det vert hevda at overvekt er eit større problem i utkantar enn i større byar, og at dette kan vere ei delforklaring på fenomenet.

Fig. II viser fordeling av overvekt/fedme i forbindelse med innkalling til sesjon mellom kommunane i Sogn og Fjordane

 

Det er betydelege skilnader mellom dei ulike kommunane (der KMI>30 er null er det truleg for få personar for å publisere dette.). KMI mellom 25-30 varierer frå 15,3% i Hornindal og til 42,1% i Aurland, men begge desse er små kommunar der den tilfeldige variasjonen kan vere framtredande.

Ser vi på fedmeandelane (KMI>30) så ligg byar som Førde, Sogndal og Eid noko under snittet for fylket, medan Florø ligg omtrent på snittet. Industrikommunane Årdal, Høyanger og Bremanger ligg over gjennomsnittet. Det same gjeld ein del utkantkommunar, men mønsteret hjå desse varierer ein del.

I seinare tid har ein i media kunne lese om at tobakksrøykinga nesten er blitt borte blant norske ungdommar, basert på resultat frå den siste UngData-undersøkinga. Ein minnast den norske røykelova sin «far», Dagfinn Høybråten, som kjempa denne gjennom i 2004, til dels mot betydeleg motstand frå ulike hald, inkludert den kjende samfunnsmedisinaren Per Fugelli.

Tobakksrøyking har kanskje vore den viktigaste negative einskildfaktoren for folkehelsa gjennom auka hjarte-karsjukdom, kreft og lungesjukdommar. I lang tid var menn overrepresentert, men etterkvart vart røykevanane også overtekne av kvinner. Røykevanar er i aukande grad knytt til sosial ulikheit i livsstil.

Arbeidet mot tobakkskader illustrerer ulike prinsipp/nivå for det førebyggande folkehelsearbeidet:

• Tiltak på individnivå der t.d. fastlege oppmuntrar til røykeslutt hjå sine pasientar
• Tiltak på gruppenivå som vert utført i skulane
• Tiltak på samfunnsnivå der røykelova har vore sentral

Omfanget av daglegrøyking blant ungdom i Førde/Sogn og Fjordane er blitt følgt over lengre tid gjennom kartleggingar i skulane.
Dersom vi lagar ei oversikt over utviklinga får vi fram følgjande figur:

Det har vore ein markert nedgang i daglegrøyking blant både gutar og jenter i heile perioden, og særleg har denne vore bratt frå starten av 2000-talet. I 2017 er det svært få som er daglerøykarar i vidaregåande skule, men gutar ligg no klart over jentene.

Figuren viser resultat frå dei ulike vidaregåande skulane i Sogn og Fjordane i 2017 (UngData)

Det er noko skilnader mellom dei ulike skulestadane der Årdal, Vågsøy og Høyanger ligg høgst. Dersom vi også tek med gruppa som oppgjev sporadisk røyking kjem ein her opp i nærare 30%. Det er difor neppe grunn til å slakke av på det førebyggande arbeidet mot tobakksrøyking.

Av Hans Johan Breidablik