Tobakksepidemien på hell blant dei unge – ein suksess i det førebyggande folkehelsearbeidet

/i

I seinare tid har ein i media kunne lese om at tobakksrøykinga nesten er blitt borte blant norske ungdommar, basert på resultat frå den siste UngData-undersøkinga. Ein minnast den norske røykelova sin «far», Dagfinn Høybråten, som kjempa denne gjennom i 2004, til dels mot betydeleg motstand frå ulike hald, inkludert den kjende samfunnsmedisinaren Per Fugelli.

Tobakksrøyking har kanskje vore den viktigaste negative einskildfaktoren for folkehelsa gjennom auka hjarte-karsjukdom, kreft og lungesjukdommar. I lang tid var menn overrepresentert, men etterkvart vart røykevanane også overtekne av kvinner. Røykevanar er i aukande grad knytt til sosial ulikheit i livsstil.

Arbeidet mot tobakkskader illustrerer ulike prinsipp/nivå for det førebyggande folkehelsearbeidet:

  • Tiltak på individnivå der t.d. fastlege oppmuntrar til røykeslutt hjå sine pasientar
  • Tiltak på gruppenivå som vert utført i skulane
  • Tiltak på samfunnsnivå der røykelova har vore sentral

Omfanget av daglegrøyking blant ungdom i Førde/Sogn og Fjordane er blitt følgt over lengre tid gjennom kartleggingar i skulane.
Dersom vi lagar ei oversikt over utviklinga får vi fram følgjande figur:

Det har vore ein markert nedgang i daglegrøyking blant både gutar og jenter i heile perioden, og særleg har denne vore bratt frå starten av 2000-talet. I 2017 er det svært få som er daglerøykarar i vidaregåande skule, men gutar ligg no klart over jentene.

Figuren viser resultat frå dei ulike vidaregåande skulane i Sogn og Fjordane i 2017 (UngData)

Det er noko skilnader mellom dei ulike skulestadane der Årdal, Vågsøy og Høyanger ligg høgst. Dersom vi også tek med gruppa som oppgjev sporadisk røyking kjem ein her opp i nærare 30%. Det er difor neppe grunn til å slakke av på det førebyggande arbeidet mot tobakksrøyking.

Av Hans Johan Breidablik

Fokus på tannhelse i Samhandlingsbarometeret

/i

Ansvaret for tannhelsetenesta har over tid lege under fylkeskommunalt nivå, og utdanningane har også i hovudsak vore sjølvstendige i høve dei andre helseutdanningane. I seinare tid har det vore diskusjonar om tannhelsetenesta bør bli ein integrert del av det ordinære helsetilbodet evt. som del av kommunehelsetenesta.

Det er allmenn semje om at tannhelsa er ein viktig del av folkehelsa, og heng saman med ei rekke ytre faktorar, også av sosioøkonomisk art. Samhandlingsbarometeret har difor teke inn variablar knytt til området under sin modul for folkehelse.

Det har over lengre tid vore ei klar betring av tannhelsa i Noreg. Særleg gjeld dette omfanget av karies, og det blir drive mykje førebyggande arbeid på området særleg retta mot barn og unge. Også 70-åringar har i dag mange eigne tenner i behald, og berre 2-3 prosent er heilt tannlause.

Det har vore vanleg å lage statistikk over omfanget av kariesangrep («tannråte») ved å telje kor mange hol i tennene barn og unge har hatt på ulike alderstrinn. Tala er komne både frå Folkehelseinstituttet (FHI) og den fylkeskommunale tannhelsetenesta i Sogn og Fjordane. Vi har først sett på andelane i prosent som ikkje har fått registrert hol i tenner ved 5- og 18-årsalderen.

Fig. 1: Andel av elevar som ikkje har hatt hol i tenner (karies) ved 5-årsalder og 18-årsalder med trendlinjer (utvikling) for Sogn og Fjordane.

 

Vi ser at 80-85% av femåringar i Noreg og her i fylket ikkje har hol i tennene. Sogn og Fjordane ligg her litt betre an enn landet elles. Trendlinja (stipla) over tid held seg imidlertid uendra for denne gruppa. For 18-åringar er det som figuren over visar klart færre utan hol, men utviklinga her ser ut til å være positiv over tid, og igjen ligg Sogn og Fjordane bra an i høve gjennomsnittet for landet.

Dersom vi ser på 18-åringar med mange hol og fordeler desse ut på dei kommunane der ein har tal, finn vi klare skilnader mellom desse. Her har vi laga gjennomsnittsverdiar for ein fireårsperiode (2014-17) fordi tala for kvart einskildt år blir små og difor utsett for mykje tilfeldige variasjonar.

Fig 2: Andel av elevar som har hatt mange hol (> 9) fram til 18-årsalder for dei kommunar ein har data for. Gjennomsnitt for perioden 2014-2017.

Det er ein betydeleg skilnad mellom t.d. Vågsøy med 5,5% og Askvoll med 18%. Det er truleg fleire ulike årsaker til dette som ikkje Samhandlingsbarometeret kan gje presise svar på, men som er viktige å gripe fatt i knytt til det lokale folkehelsearbeidet.

Samhandlingsnytt for september

/i

Samhandlingssjefen i Helse Førde har sendt ut Samhandlingsnytt for september. Her kan du lese om sjølvhjelpsgrupper, nasjonal pilot for legevakttenester og om kvalitetskonferansen.

 

Samhandlingsnytt – September 2018

 

Røyking blant gravide i Sogn og Fjordane

/i

Røykeslutt er eit viktig område i det førebyggande arbeidet. Særleg gjeld dette hjå gravide, der også fosteret blir negativt påverka. Kvinner som ikkje røyker eller snuser har mindre risiko for ei rekke komplikasjonar i graviditeten.

Sogn og Fjordane har tradisjonelt lege lågt på røykevaner; noko som kan ha bidrege til at gjennomsnittleg levealder har vore mellom dei høgste i landet.

Det har vore nedgang i omfanget av røyking nasjonalt over seinare år, og særleg har reduksjonen vore stor mellom dei unge. Røyking har etterkvart blitt konsentrert om sosioøkonomisk utsette grupper, og er slik sett også del av problematikken omkring sosiale helseskilnader i befolkninga. Skilnadane mellom kjønna har jamna seg ut.

I perioden 2013-2017 var det totalt i befolkninga12-13% daglegrøykarar. For gruppa med berre grunnskuleutdanning var talet 22-25%, mot berre 5% hjå gruppa med høgskule/universitetsutdanning.

I Samhandlingsbarometeret har vi under folkehelseoverskrifta ein variabel for røyking blant gravide.

Denne viser følgjande mønster for kommunane i Sogn og Fjordane (2011-2015):

Vi ser at det manglar verdiar (grå i kartet) for ein del kommunar. Dette er truleg pga. det låge talet på gravide.
Generelt ser vi ein tendens til at kystkommunane og industrikommunen Årdal ligg høgare enn dei andre kommunane.
Når vi ser på utvikling over tid både nasjonalt, for fylket og for to kommunar i ytterkantar får vi følgjande mønster:

Det har vore nedgang over tid i andelen daglegrøykande gravide både i Noreg og i Sogn og Fjordane. Vi ser imidlertid ein markant skilnad mellom kommunar som Sogndal, som ligg lågt, og Årdal som ligg høgt.

Hjerteinfarkt i Sogn og Fjordane

/i

Akutt hjerteinfarkt skuldast i hovudsak tiltetting av blodårane som går til hjertemuskulaturen, og fører då til oksygenmangel og skade/død av delar av denne. Det er ein alvorleg og ofte dødeleg sjukdom som mest har råka menn. Førekomsten steig i perioden etter krigen, og har vore ein frykta sjukdom i befolkninga. Dei to utkantfylka Finnmark og Sogn og Fjordane låg i tidlegare periodar i kvar sin ytterkant av statistikken når det galdt dødelegheit av sjukdommen, med Sogn og Fjordane på botnen og Finnmark på topp.

Etterkvart har det vorte ein markant nedgang i dødelegheita ved sjukdommen, og med følgjande mønster som i figuren under (død av hjerteinfarkt 0-74 år pr. 100 000 innb. justert for kjønn- og alderssamansetning).

Viser ser ein klar skilnad mellom kjønna på 70-talet, og ein brå nedgang for menn frå siste halvdel av 80-talet, medan kvinner har hatt ein meir jamn nedgang. Skilnaden mellom kjønna har difor blitt mindre med tida.

Men mønsteret for Sogn og Fjordane skil seg ut ved at ein tidlegare, og særleg for menn, låg klart under landsgjennomsnittet i dødelegheit. Imidlertid har nedgangen i vårt fylke vore mindre, og fylket ligg i dag på linje med/over landsgjennomsnittet.

Det er truleg fleire årsaker til nedgangen i dødelegheit:

Nedgang i risikofaktorar: Andelen som røyker har gått markant ned, og ein har også sett nedgang i kolesterol og blodtrykk. Samla endring i risikofaktorar for hjerteinfarkt i perioden 1994-2008 kunne ut frå Tromsø-undersøkinga forklare 66 prosent av nedgangen.

Færre får alvorleg hjertesjukdom: Ein større del av pasientane som kjem til behandling med hjerteinfarkt, har mindre alvorlege infarkt. Dette kan skuldast både betre førebygging og at hjerteinfarkt vert fanga opp tidligare grunna betre undersøkingsmetodar.

Medisinske og teknologiske framsteg i behandlinga: Både nye legemiddel knytt til førebygging og behandling (t.d. trombolyse («Plumbo»), betre ikkje-medikamentelle behandlingsmetodar, slik som utblokking av blodårer i hjertet, og betra logistikk for raskare akutthjelp har kome til. På 80-talet fekk vi den såkalla «Hjartebrua» til

England for operasjonar på blodårane (såkalla by-pass), medan metoden med utblokking kom inn frå midten av 80-talet. Akuttbehandlinga vart med dette sentralisert til større sjukehus og ein byrja å nytte luftambulansar for dette.

Høgare overleving: Færre døyr av hjerteinfarkt både i og utanfor sjukehus. Utviklinga mot at fleire har ein mindre alvorleg hjertesjukdom er ein viktig del av forklaringa på at dødelegheita har falle i alle aldersgrupper for både kvinner og menn.

Det er i seinare år innført eigne kvalitetsregister for hjertesjukdom og behandling av denne i spesialisthelsetenesta. Som figuren under viser kom Helse Førde dårlegast ut med berre 7,3% måloppnåing for ein av kvalitetsindikatorane: Behandling innan ønska tid (trombolyse innan 30 min. og blokking innan 90 min.). Kronglete reiser, og at pasientane i stor grad får akuttbehandling i Bergen, kan nok være delforklaringar her.

Nye retningslinjer frå 2017 innskjerpa fristen for å gje trombolyse til 10 minutt etter at diagnosen er sett.
For å kunne nå dette har ein i Helse Førde frå 2018 innført trombolysebehandling også under ambulansetransportane.

Samhandlingsbarometeret
v/Hans Johan Breidablik

 

 

 

Cannabisbruk blant ungdom i Sogn og Fjordane

/i

I seinare tid har det vore mykje merksemd og debatt nasjonalt rundt dei såkalla lette narkotiske stoffa hasj og marihuana. Stoffa har fram til i dag vore ulovlege, men ulike politiske parti, særleg ungdomsparti, har gått inn for legalisering av bruken (ei utvikling vi også har sett i andre land).

UngData (NOVA) har i sin siste rapport, Ungdata 2018, særskilt sett på samanhengen mellom cannabisbruk og ei rekke andre livsstilsfaktorar. Bakgrunnen for dette er den aukande bruken ein har sett i ulike ungdomsmiljø i seinare tid.

Bildet er at denne gruppa skil seg negativt ut i varierande grad for dei fleste område som er analyserte. Dei er mindre nøgde med eiga helse, har klart meir fysiske og psykiske helseplager, eit meir usunt kosthald, røyker meir, har vore meir alkoholpåverka, har meir skjermbruk, trivst dårlegare på skulen, trenar mindre, skulkar meir og er mindre fornøgde med foreldre og lokalmiljøet.

Figuren under viser utviklinga i rapportert cannabisbruk nasjonalt for ungdomsskule og vidaregåande skule.

Vi ser at det er mindre skilnad mellom gutar og jenter på ungdomsskulenivået, og her har det heller ikkje vore noko klar auke over tid. Derimot er det klar auke mellom gutar i vidaregåande skule, der 16% opplyser å ha brukt cannabis siste året.

Tilsvarande tal for Sogn og Fjordane i 2017 for fylket og kommunane viser at:

Ungdomsskule
– gutar: fylkesgjennomsnitt er 2%, medan høgaste kommuneverdi er 4,4%
– jenter: fylkesgjennomsnitt er1%, medan høgaste kommuneverdi er 3%

Vidaregåande skule
– gutar: fylkesgjennomsnitt 10%, medan høgaste kommuneverdi er 20%
– jenter: fylkesgjennomsnitt 4%, med høgste kommuneverdi 7%

Rapportert cannabisbruk hjå unge i Sogn og Fjordane ligg altså klart under landsgjennomsnittet. For elevar i ungdomsskulen og jenter i vidaregåande skule er omfanget i underkant av halvdelen så stort, medan gutar i vidaregåande skule ligg ein tredjedel under landsnivået (6 %-poeng).

Sjølv om fylket totalt ligg lågt er det likevel i enkelte kommunar verdiar på og over landsgjennomsnittet.

Dersom vi ser bakover i tid på elevar i vidaregåande skular ser vi følgjande bilde.

NB: Spørsmålet her var om dei hadde prøvd narkotiske stoff nokon gong. Fram til og med år 2009 var det basert på vidaregåande elevar berre i Førde, medan det i 2012 var elevar i 2. trinn (3. skuleår) i heile Sogn og Fjordane. 2017 er frå UngData. Ein må difor tolke svara i lys av dette).

Med dei reservasjonar som er nemnde over, så ser det likevel ut som om ungdom i vidaregåande skule her i fylket også har prøvd ut narkotiske stoff tidlegare. Vi ser at det over ein 15-års periode har vore ein nedgang fram til 2012 for så å stige igjen, særleg for gutar (UngData 2017). Det er også kjent at det nasjonalt var ein tilsvarande periode med mindre helserisikoåtferd (ungdom vart «meir skikkelege»). Det kan då være teikn på at den positive trenden i bruken av lette narkotiske stoff er i ferd med å snu?

Av Hans Johan Breidablik

Samhandlingsnytt august 2018

/i

Samhandlingssjefen i Helse førde HF har nyleg sendt ut Samhandlingsnytt for august. Her kan du lese om interessant arbeid knytt til Interkommunalt samarbeid om felles bu- og omsorgssenter for psykisk sjuke, om Nettverksamling i september for oksygen-/lungekontakter, om Newborn Behaviorial Observation – eit opplæringsprogram i samspelsrettleiing rundt barn fra 0-3 mnd og om Erfaringskonferansen 2019.

Samhandlingsnytt august 2018

Sett av datoen – Erfaringskonferansen, torsdag 7. & fredag 8. februar 2019

/i

Erfaringskonferansen vert arrangert anna kvart år i samarbeid mellom KS og Helse Førde HF. Her er det mogleg å drøfte tilgjengeleg styringsinformasjon, erfaringar og forbetringspunkt i samhandlinga mellom spesialist- og kommunehelsetenesta.

Innhaldet på konferansen vil vere tett knytt til praksis, og vere relatert til vekslinga mellom spesialist- og kommunehelsetenesta. Ein vil freiste å sjå nærare på korleis gjeldande samarbeidsavtalar og rutinar fungerer i den praktiske kvardagen.

Målgruppa er leiarar og tilsette både i første- og andrelinjetenesta som har sitt daglege virke i dette «samhandlingsrommet». Konferansen blir lokalisert til Thon Hotel Jølster på Skei.

Fjerning av mandlar (tonsillektomi) i Sogn og Fjordane – klar nedgang over tid

/i

Fjerning av halsmandlar har vore eit mykje utført kirurgisk inngrep over lang tid. Den største delen av pasientane er barn og unge, og inngrepet skjer i narkose (fullbedøving).

Tidlegare var indikasjonen mest gjentakande halsbetennelsar, men etter kvart er også luftvegsproblem med snorking og evt. pustestopp kome inn som ein hyppigare indikasjon. Det vert arbeidd med å få i stand eit norsk kvalitetsregister på området.

Inngrepet er eit av dei første der ein såg uforklarlege lokale variasjonar i omfang. Pasientar og pårørande har vist seg i stor grad å være nøgde med inngrepet, medan ein i kunnskapsoppdateringar har vore meir blanda når det gjeld vurderingar av kva nytte inngrepa har. Ein varierande andel av inngrepa skjer i private institusjonar (sjå figur 2 under).

I eit stort forskingsarbeid med opptil 30 års oppfølgjing frå Danmark er det funn som kan tyde på at ein kan ha uheldige verknader av inngrepa på lang sikt. Lenke til denne: https://jamanetwork.com/journals/jamaotolaryngology/fullarticle/2683621

I Utposten, som er eit medisinsk tidsskrift for norsk allmennmedisin, er det nyleg  publisert ein artikkel med utgangspunkt i eit arbeid som er gjort i Sogn og Fjordane, med tittelen «Praksisvariasjon for tonsillektomi.» (Dunseth, Halvorsen, Breidablik, Meland. Utposten nr. 4 – 2018).

I samandraget frå artikkelen står det følgjande:

«BAKGRUNN: Tonsillektomi er et inngrep med stor geografisk variasjon. Vi undersøker variasjonen; i hvilken grad det skjer endringer over tid; og i hvilken grad fastlegers holdninger og henvisningspraksis og omfanget av private tilbydere er assosiert med inngrepsfrekvensen. MATERIALE OG METODE: Data er hentet fra Norsk pasientregister (NPR) og Senter for klinisk dokumentasjon og evaluering (SKDE). Spørreskjema ble sendt elektronisk til 627 fastleger (svarprosent 31) og til 58 ØNH-avdelinger og avtalespesialister (svarprosent 43). RESULTATER: Inngrepshyppigheten var 267 prosent høyere i regionen med høyest inngrepsfrekvens sammenliknet med regionen med lavest. Fastlegenes opplevelse av å få tilbakemelding fra ØNH-spesialistene om avventende observasjon samvarierte med inngrepsfrekvensen Vi fant en tendens til negativ samvariasjon mellom totalt antall tonsillektomier og den private andelen av utførte inngrep. På nasjonalt nivå endret inngrepsfrekvensen seg ikke. Et stort flertall av ØNH-spesialistene anga at nasjonale indikasjonskriterier ville vært viktig (83 prosent). FORTOLKNING: Praksisvariasjonen er stor og fastlegenes opplevelse av ØNH-spesialistenes anbefaling om avventende observasjon var assosiert med inngrepsfrekvensen. Dette kan berettige nasjonale retningslinjer og fokus på lik praksis når det gjelder råd om avventende behandling kontra tonsillektomi.»

Vi ser av figuren over at omfanget i Helse Førde-området i perioden 2011-2014 ligg noko over resten av Helse Vest-området når det gjeld omfanget av slike inngrep, og at svært få av desse blir utførte i private institusjonar.

I Samhandlingsbarometeret har ein heilt frå starten i 2011 sett på omfanget av operasjonar i alderen opp til 18 år i Sogn og Fjordane. Dei aller fleste blir her opererte ved Øyre-Nase-Halsavdelinga ved Førde sentralsjukehus.

I figuren under ser vi utviklinga over tid for vårt fylke. Det er som den stipla trendlinja viser, ein klar nedgang i omfanget av desse inngrepa over tid.

Samhandlingsnytt Juni & juli 2018

/i

I samhandlingsnytt 2018 juni-juli, kan du lese om etablerer avdeling av Statens Barnehus for Sogn og Fjordane, Medisinsk avstandsoppfølging i Eid kommune, innføring av pasientforløpet NORPAL i Sogn og Fjordane og kurs i helsepedagogikk. Les meir her:

Samhandlingsnytt juni og juli 2018