Data for busetnadsmønster i Samhandlingsbarometeret

/i

Debatten om sentralisering/desentralisering har vore eit sentralt tema i det politiske ordskiftet dei seinare åra. Vi har hatt sentralisering mot dei større byane over lang tid historisk. Sentralisering internt i regionar og kommunar er aktuelle problemstillingar framover, t.d. innan helse- og omsorgstenestene. Det er klare tendensar til at eldre etablerer seg på nytt i lettstelte og funksjonelle bustader meir sentralt i kommunen sin. Organisering av t.d. heimetenester og kommunale institusjonar er også del av denne problematikken.

I nytt Samhandlingsbarometeret, som framleis er under utvikling, er det på hovudlinja teke inn tre sentrale parametrar for områder/kommunar: Folketal samla, andel av befolkninga 80 år og over, og andel som bur utanfor tettstadar (spreiddbygdheit):

Tal for Noreg samla:

Vi ser her at andelen av befolkninga som er 80 år og over er på 4,2%, og at 18% av befolkninga bur spreidd.

Tilsvarande for t.d. Hyllestad kommune:

Denne kommunen, med 1 366 innbyggarar, har ein adel av gamle som er høgare (6,5%) enn for Noreg, og er heilt prega av spreiddbygdheit.

 

Spreiddbygd, eller tettbygd, handlar om korleis busetnaden ligg i forhold til annan busetnad (busetnadsstruktur). Det er altså noko anna enn graden av sentralitet, som fortel om korleis plassen ligg i forhold til eit senter (t.d. kommunesenter) med sentrale funksjoner som t.d. helsetilbod, post, bank, handel og anna service.

Statistikken er basert på SSB sin definisjon av tettstad:

Ein samling av hus skal registrerast som ein tettstad dersom det bur minst 200 personar der og avstanden mellom husa normalt ikkje overstig 50 meter. Det er tillate med eit skjønnsmessig avvik utover 50 meter mellom husa i område som ikkje skal eller kan byggast på. Hus-klynger som naturlig høyrer med til tettstaden vert teke med inntil ein avstand på 400 meter frå tettstadskjernen. Desse inngår i tettstaden som ein satellitt til sjølve tettstadskjernen.

Sogn og Fjordane har størst spreiddbygd busetnad i landet, noko som har stor betydning både for folketalsutvikling, organisering og kostnader knytt til offentlege tenester. Det betyr også mykje for graden av sentralisering som kan forventast framover, både internt i kommunen og til større byar lenger vekke.

Utanforskap hos unge (16-25 år)

/i

Utanforskap er eit uttrykk som i daglegtale blir brukt om manglande sosial tilknyting til samfunnet rundt. Uttrykket beskriv ein situasjon der enkeltmenneske eller grupper av personar står utanfor samfunnet på viktige arenaer, til dømes ved at dei ikkje deltek i arbeidsliv eller er under utdanning/opplæring, eller der dei manglar språkleg eller kulturell tilknyting til samfunnet elles.

Personar som er i denne gruppa over eit år ser ut til å ha meir varige problem med å kome inn på arbeidsmarknaden. Ein del av desse vil vere å finne mellom arbeidsledige, mens andre går ut av arbeidsstyrken ved at dei etter kvart sluttar å søke etter arbeid. Blant dei som blir verande utanfor over lengre tid, er det klar overvekt av unge med helseutfordringar, og utan fullført vidaregåande opplæring.

Ein vanleg nytta forkortelse er NEET «Not in Education, Employment or Training», som altså blir brukt om ungdom utanfor arbeid, utdanning eller opplæring.

I ein SSB-rapport frå 2017 var årsaksfordelinga av gruppa nasjonalt her i landet som i figuren under, og omfatta dette året 115 000 personar eller 11% av unge i alderen 15–29 år. For meir enn halvparten var statusen (årsaka) ukjend.

Dette er ei utsett og sårbar gruppe, og Samhandlingsbarometeret (SB) har teke inn variabelen Utanforskap hos ungdom under kapittelet Oppvekst og levekår. Data her er henta frå FHI og aldersinndelinga er her frå 16-25 år. I 2019 omfatta dette 12% av gruppa. Innvandrargruppene har betydeleg høgare andel med utanforskap, men i SB har ein valt å ta inn det samla talet for alle grupper. Særleg den yngre gruppa i utanforskap har stor merksemd, også politisk for tida.

Eksempel frå det nye SB-sida basert på presentasjonsverktøyet Power-BI, som er under utvikling. Vi tek her fram nabokommunane Aurland og Vik i Sogn som døme.

1.Aurland kommune i Indre Sogn for året 2019 og utviklinga over seinare år:

Vik kommune har låge andelar av unge i utanforskap dei seinare åra, men også her er menn i fleirtal. Kommunen ligg klårt under gjennomsnittet for Noreg og Helse Førde sitt opptaksområde (tidlegare Sogn og Fjordane).

Kjelde: Folkehelseinstituttet (FHI) Kommunehelse