Helse Førde sitt Samhandlingsnytt for november 2018 omhandlar KOLS. Her kan du lese om forsking rundt det er å leve med KOLS og møtet med helsevesenet. Ei forskargruppe leiar av Anne-Grethe Halding ved Høgskulen på Vestlandet (HVL), Campus Førde har gjennomført fleirårig samarbeidsforsking med brei brukarinvolvering.
Du kan også lese om utviklinga av innovasjonsprosjektet «Pust deg betre» som vart omtalt i Samhandlingsnytt i februar i år.
Levealder
Forventa levealder ved fødsel er eit sentralt folkehelsemål. Generelt har vi hatt ei stadig auke i denne over tid. Samtidig har vi sett frå Oslo at det er store skilnader mellom unike bydelar når det gjeld leveutsikter. For menn har ein no skilnader på rundt 7 år mellom bydelar, men skilnadane har her vore avtakande gjennom dei seinare åra. For kvinner er skilnadane no rundt 6 år.
Samhandlingsbarometeret har nyleg teke inn variabelen «Forventa levealder ved fødsel» for kommunane i Sogn og Fjordane. Det er av interesse å sjå i kva grad det er skilnader lokalt også i dette fylket som har ei meir homogen befolkning enn det vi finn i hovudstaden.
Fig. 1. Forventa levealder ved fødsel menn/kvinner i Noreg, Sogn og Fjordane samla og dei to nabokommunane Lærdal og Aurland
Vi ser ein jamn auke i forventa levealder for menn i Sogn og Fjordane, men auken er mindre enn samla for Noreg. I siste periode (2002-2016) skil det berre 0,6 år i favør av vårt fylke. For menn i dei to nabokommunane Lærdal og Aurland er det imidlertid ein markert skilnad på 3,8 år. I Lærdal har levealderen auka til 81,4 år, medan menn i Aurland knapt har hatt nokon auke over tid, og ligg på 77,6 år.
For kvinner har Sogn og Fjordane samla ein jamn auke på linje med landstalet, og med 1,2 år i favør av Sogn og Fjordane. Og for kvinner i Lærdal ser vi ei motsett utvikling over tid, medan kvinner i Aurland har hatt ein markert auke. Likevel ligg både Lærdal og Aurland under gjennomsnittet for Sogn og Fjordane.
Tidleg død
Eit anna liknande folkehelsemål er omfanget av tidleg død. Dette omfattar personar som døyr tidlegare enn vanleg forventa i alderen 0-74 år, og har då også i seg årsaker som kan være førebyggbare i noko grad.
Fig. 2. Tidleg død (0-74 år) alle årsaker (rater pr. 100 000)
Igjen ser vi at menn i Aurland har tydeleg aukande dødelegheit, medan menn i Lærdal har avtakande dødelegheit over tid. For kvinner er det igjen motsett tendens med klart avtakande dødlegheit for kvinner i Aurland, men ikkje for kvinner i Lærdal.
Den hyppigaste dødsårsaka i mange land er knytt til hjerte- og karsjukdommar. Det er difor av interesse å sjå om vi finn same utviklingstrekka for denne dødsårsaka i dei to kommunane.
Fig. 3. Tidleg død av hjerte-karsjukdom nasjonalt og i Aurland og Lærdal
Det er klart fallande dødelegheit av denne sjukdomsgruppa over tid, og mest for menn sitt vedkomande. For menn i Lærdal er denne utviklinga markert i positiv retning, medan den ikkje har vore til stades hjå kvinner (slik sett har kvinner gått i negativ retning over tid når ein samanliknar med den nasjonale utviklinga). Menn i Aurland har hatt noko nedgang, medan tala for kvinner i Aurland er for små til å bli vist.
Årsakene til at utviklinga er slik er truleg samansette, men Samhandlingsbarometeret kan ikkje seie noko nærare om dette.
Treatment, transport, and primary care involvement when helicopter emergency medical services are inaccessible: a retrospective study
Dag Ståle Nystøyl, Steinar Hunskaarb, Hans Johan Breidablik, Øyvind Østerås and Erik Zakariassen.
I samband med prosjektet «framtidas lokalsjukehus» i Nordfjord vart det gjort endringar i den kirurgiske akuttberedskapen, noko som skapte mykje debatt og motstand lokalt. Sjølv om alvorlege hastehendingar ofte blir teke hand om av luftambulanse/redningshelikopter, så er det ikkje alltid at denne kan kome, t.d. grunna vanskelege værtilhøve. Av den grunn vart det i prosjektet løyvd midlar til eit følgjeforskingsarbeid der ein skulle sjå på korleis det gjekk med dei pasienttilfella der ein ikkje kunne få fram luftambulansen, men måtte bruke det ordinære systemet med bilambulanse. Det er så langt arbeidd to forskingsartiklar. Den eine er no publisert i Scandinavian Journal of Primary Health Care.
Utgangspunktet var ein gjennomgang av alle luftambulanseoppdrag som måtte avlysast i perioden 2010-2013. Dei utgjorde 172 oppdrag med til saman 180 pasientar, der dei viktigaste årsakene var akutt hjartesjukdom, hjerneslag og skadar. 2/3 var primæroppdrag til hendelses-staden og resten var overflytting frå eit sjukehus til eit anna (sekundæroppdrag).
Den eine, artikkelen, som førebels ikkje er publisert, tek føre seg konsekvensar i form av tapte leveår for dei pasientane det galdt, medan artikkelen her ser på kva behandling og involvering frå primærhelsetenesta desse pasientane fekk.
Det viste seg at i heile 95% av primæroppdraga vart kommunal legevaktslege varsla, og desse deltok i undersøking/behandling i 62% av tilfella. Om lag i 1/3 av desse tilfella følgde legevaktslegen med ambulansen til sjukehus. Elles var det oftast ambulansearbeidar som følgde pasienten vidare frå hendelsesstad til sjukehus (121 av 180 tilfelle), men også anestesilege, jordmor og anestesisjukepleiar var involverte i nokre av tilfella. I 41% av tilfella vart det ikkje gjeve nokon spesifikk behandling utover surstoff under transportane. I overflyttingsoppdraga til større sjukehus fekk 10% aktiv pustestøtte.
Studien konkluderer med at både ambulansearbeidarar og legevaktslegar har viktige rollar i dei tilfella då luftambulanse ikkje kan kome til staden.
Fokuset omkring overvekt og fedme har vore stort i seinare år. Tidvis vert det omtalt som ein «fedmeepidemi», og i nokre land er store delar av befolkninga overvektige t.d. USA og England. Det har også vore diskutert om det er rett å kalle det overvekt når Kroppsmasseindeksen (KMI) ligg mellom 25 og 30, då det ikkje er haldepunkt for at dette har klare skadeverknader medisinsk sett. Men for gruppa med KMI over 30 vil det også handle om ekstra risiko for ulike medisinske lidingar og i nokre tilfelle å bli ekskludert frå aktivitetar.
Vi har i Noreg sett ei avflating av veksten i KMI hjå barn over tid, og i det siste er det teikn på at dette kan være tilfelle hjå den vaksne delen av befolkninga (Helseundersøkingane i Nord-Trøndelag, HUNT).
Det har vore kjent og debattert ein del omkring detat KMI hjå yngre vaksne i Sogn og Fjordane er klart høgare enn landsgjennomsnittet i forbindelse med sesjon (militærteneste). Desse dataene er basert på eigenrapportering, men feilkjeldene i dette er truleg ikkje større her enn andre stader i landet. Først frå 2015 vart jentene innkalla til sesjon i Noreg.
Fig. I viser utvikling av KMI ved sesjon over tid, samla for begge kjønn
Vi ser at den øvre linja som viser utviklinga i Sogn og Fjordane ligg klårt over landsgjennomsnittet (nedre blå linje). Det er ein viss auke over tid, men for Sogn og Fjordane ser det ut til å flate av frå rundt 2013-2016 og utover. «Annleisfylket» skil seg altså på dette livsstilområdet ut frå andre i negativ retning. Det vert hevda at overvekt er eit større problem i utkantar enn i større byar, og at dette kan vere ei delforklaring på fenomenet.
Fig. II viser fordeling av overvekt/fedme i forbindelse med innkalling til sesjon mellom kommunane i Sogn og Fjordane
Det er betydelege skilnader mellom dei ulike kommunane (der KMI>30 er null er det truleg for få personar for å publisere dette.). KMI mellom 25-30 varierer frå 15,3% i Hornindal og til 42,1% i Aurland, men begge desse er små kommunar der den tilfeldige variasjonen kan vere framtredande.
Ser vi på fedmeandelane (KMI>30) så ligg byar som Førde, Sogndal og Eid noko under snittet for fylket, medan Florø ligg omtrent på snittet. Industrikommunane Årdal, Høyanger og Bremanger ligg over gjennomsnittet. Det same gjeld ein del utkantkommunar, men mønsteret hjå desse varierer ein del.
Helse Førde har sendt ut samhandlingsnytt for oktober. Her kan du lese om prosjektet som er igangsett for å avklare roller og ansvar for stadleg leiar ved Nordfjord sjukehus og Lærdal sjukehus, kven som er konstituert som samhandlingssjef, ny studie om tverrfagleg samarbeid i primærhelsetenesta, samhandling om helsepedagogisk kompetanseoverføring og Samhandlingskonferansen 2019.
I seinare tid har ein i media kunne lese om at tobakksrøykinga nesten er blitt borte blant norske ungdommar, basert på resultat frå den siste UngData-undersøkinga. Ein minnast den norske røykelova sin «far», Dagfinn Høybråten, som kjempa denne gjennom i 2004, til dels mot betydeleg motstand frå ulike hald, inkludert den kjende samfunnsmedisinaren Per Fugelli.
Tobakksrøyking har kanskje vore den viktigaste negative einskildfaktoren for folkehelsa gjennom auka hjarte-karsjukdom, kreft og lungesjukdommar. I lang tid var menn overrepresentert, men etterkvart vart røykevanane også overtekne av kvinner. Røykevanar er i aukande grad knytt til sosial ulikheit i livsstil.
Arbeidet mot tobakkskader illustrerer ulike prinsipp/nivå for det førebyggande folkehelsearbeidet:
Omfanget av daglegrøyking blant ungdom i Førde/Sogn og Fjordane er blitt følgt over lengre tid gjennom kartleggingar i skulane.
Dersom vi lagar ei oversikt over utviklinga får vi fram følgjande figur:
Det har vore ein markert nedgang i daglegrøyking blant både gutar og jenter i heile perioden, og særleg har denne vore bratt frå starten av 2000-talet. I 2017 er det svært få som er daglerøykarar i vidaregåande skule, men gutar ligg no klart over jentene.
Figuren viser resultat frå dei ulike vidaregåande skulane i Sogn og Fjordane i 2017 (UngData)
Det er noko skilnader mellom dei ulike skulestadane der Årdal, Vågsøy og Høyanger ligg høgst. Dersom vi også tek med gruppa som oppgjev sporadisk røyking kjem ein her opp i nærare 30%. Det er difor neppe grunn til å slakke av på det førebyggande arbeidet mot tobakksrøyking.
Av Hans Johan Breidablik
Ansvaret for tannhelsetenesta har over tid lege under fylkeskommunalt nivå, og utdanningane har også i hovudsak vore sjølvstendige i høve dei andre helseutdanningane. I seinare tid har det vore diskusjonar om tannhelsetenesta bør bli ein integrert del av det ordinære helsetilbodet evt. som del av kommunehelsetenesta.
Det er allmenn semje om at tannhelsa er ein viktig del av folkehelsa, og heng saman med ei rekke ytre faktorar, også av sosioøkonomisk art. Samhandlingsbarometeret har difor teke inn variablar knytt til området under sin modul for folkehelse.
Det har over lengre tid vore ei klar betring av tannhelsa i Noreg. Særleg gjeld dette omfanget av karies, og det blir drive mykje førebyggande arbeid på området særleg retta mot barn og unge. Også 70-åringar har i dag mange eigne tenner i behald, og berre 2-3 prosent er heilt tannlause.
Det har vore vanleg å lage statistikk over omfanget av kariesangrep («tannråte») ved å telje kor mange hol i tennene barn og unge har hatt på ulike alderstrinn. Tala er komne både frå Folkehelseinstituttet (FHI) og den fylkeskommunale tannhelsetenesta i Sogn og Fjordane. Vi har først sett på andelane i prosent som ikkje har fått registrert hol i tenner ved 5- og 18-årsalderen.
Fig. 1: Andel av elevar som ikkje har hatt hol i tenner (karies) ved 5-årsalder og 18-årsalder med trendlinjer (utvikling) for Sogn og Fjordane.
Vi ser at 80-85% av femåringar i Noreg og her i fylket ikkje har hol i tennene. Sogn og Fjordane ligg her litt betre an enn landet elles. Trendlinja (stipla) over tid held seg imidlertid uendra for denne gruppa. For 18-åringar er det som figuren over visar klart færre utan hol, men utviklinga her ser ut til å være positiv over tid, og igjen ligg Sogn og Fjordane bra an i høve gjennomsnittet for landet.
Dersom vi ser på 18-åringar med mange hol og fordeler desse ut på dei kommunane der ein har tal, finn vi klare skilnader mellom desse. Her har vi laga gjennomsnittsverdiar for ein fireårsperiode (2014-17) fordi tala for kvart einskildt år blir små og difor utsett for mykje tilfeldige variasjonar.
Fig 2: Andel av elevar som har hatt mange hol (> 9) fram til 18-årsalder for dei kommunar ein har data for. Gjennomsnitt for perioden 2014-2017.
Det er ein betydeleg skilnad mellom t.d. Vågsøy med 5,5% og Askvoll med 18%. Det er truleg fleire ulike årsaker til dette som ikkje Samhandlingsbarometeret kan gje presise svar på, men som er viktige å gripe fatt i knytt til det lokale folkehelsearbeidet.
Samhandlingssjefen i Helse Førde har sendt ut Samhandlingsnytt for september. Her kan du lese om sjølvhjelpsgrupper, nasjonal pilot for legevakttenester og om kvalitetskonferansen.
Samhandlingsnytt – September 2018
Røykeslutt er eit viktig område i det førebyggande arbeidet. Særleg gjeld dette hjå gravide, der også fosteret blir negativt påverka. Kvinner som ikkje røyker eller snuser har mindre risiko for ei rekke komplikasjonar i graviditeten.
Sogn og Fjordane har tradisjonelt lege lågt på røykevaner; noko som kan ha bidrege til at gjennomsnittleg levealder har vore mellom dei høgste i landet.
Det har vore nedgang i omfanget av røyking nasjonalt over seinare år, og særleg har reduksjonen vore stor mellom dei unge. Røyking har etterkvart blitt konsentrert om sosioøkonomisk utsette grupper, og er slik sett også del av problematikken omkring sosiale helseskilnader i befolkninga. Skilnadane mellom kjønna har jamna seg ut.
I perioden 2013-2017 var det totalt i befolkninga12-13% daglegrøykarar. For gruppa med berre grunnskuleutdanning var talet 22-25%, mot berre 5% hjå gruppa med høgskule/universitetsutdanning.
I Samhandlingsbarometeret har vi under folkehelseoverskrifta ein variabel for røyking blant gravide.
Denne viser følgjande mønster for kommunane i Sogn og Fjordane (2011-2015):
Vi ser at det manglar verdiar (grå i kartet) for ein del kommunar. Dette er truleg pga. det låge talet på gravide.
Generelt ser vi ein tendens til at kystkommunane og industrikommunen Årdal ligg høgare enn dei andre kommunane.
Når vi ser på utvikling over tid både nasjonalt, for fylket og for to kommunar i ytterkantar får vi følgjande mønster:
Det har vore nedgang over tid i andelen daglegrøykande gravide både i Noreg og i Sogn og Fjordane. Vi ser imidlertid ein markant skilnad mellom kommunar som Sogndal, som ligg lågt, og Årdal som ligg høgt.
Akutt hjerteinfarkt skuldast i hovudsak tiltetting av blodårane som går til hjertemuskulaturen, og fører då til oksygenmangel og skade/død av delar av denne. Det er ein alvorleg og ofte dødeleg sjukdom som mest har råka menn. Førekomsten steig i perioden etter krigen, og har vore ein frykta sjukdom i befolkninga. Dei to utkantfylka Finnmark og Sogn og Fjordane låg i tidlegare periodar i kvar sin ytterkant av statistikken når det galdt dødelegheit av sjukdommen, med Sogn og Fjordane på botnen og Finnmark på topp.
Etterkvart har det vorte ein markant nedgang i dødelegheita ved sjukdommen, og med følgjande mønster som i figuren under (død av hjerteinfarkt 0-74 år pr. 100 000 innb. justert for kjønn- og alderssamansetning).
Viser ser ein klar skilnad mellom kjønna på 70-talet, og ein brå nedgang for menn frå siste halvdel av 80-talet, medan kvinner har hatt ein meir jamn nedgang. Skilnaden mellom kjønna har difor blitt mindre med tida.
Men mønsteret for Sogn og Fjordane skil seg ut ved at ein tidlegare, og særleg for menn, låg klart under landsgjennomsnittet i dødelegheit. Imidlertid har nedgangen i vårt fylke vore mindre, og fylket ligg i dag på linje med/over landsgjennomsnittet.
Det er truleg fleire årsaker til nedgangen i dødelegheit:
Nedgang i risikofaktorar: Andelen som røyker har gått markant ned, og ein har også sett nedgang i kolesterol og blodtrykk. Samla endring i risikofaktorar for hjerteinfarkt i perioden 1994-2008 kunne ut frå Tromsø-undersøkinga forklare 66 prosent av nedgangen.
Færre får alvorleg hjertesjukdom: Ein større del av pasientane som kjem til behandling med hjerteinfarkt, har mindre alvorlege infarkt. Dette kan skuldast både betre førebygging og at hjerteinfarkt vert fanga opp tidligare grunna betre undersøkingsmetodar.
Medisinske og teknologiske framsteg i behandlinga: Både nye legemiddel knytt til førebygging og behandling (t.d. trombolyse («Plumbo»), betre ikkje-medikamentelle behandlingsmetodar, slik som utblokking av blodårer i hjertet, og betra logistikk for raskare akutthjelp har kome til. På 80-talet fekk vi den såkalla «Hjartebrua» til
England for operasjonar på blodårane (såkalla by-pass), medan metoden med utblokking kom inn frå midten av 80-talet. Akuttbehandlinga vart med dette sentralisert til større sjukehus og ein byrja å nytte luftambulansar for dette.
Høgare overleving: Færre døyr av hjerteinfarkt både i og utanfor sjukehus. Utviklinga mot at fleire har ein mindre alvorleg hjertesjukdom er ein viktig del av forklaringa på at dødelegheita har falle i alle aldersgrupper for både kvinner og menn.
Det er i seinare år innført eigne kvalitetsregister for hjertesjukdom og behandling av denne i spesialisthelsetenesta. Som figuren under viser kom Helse Førde dårlegast ut med berre 7,3% måloppnåing for ein av kvalitetsindikatorane: Behandling innan ønska tid (trombolyse innan 30 min. og blokking innan 90 min.). Kronglete reiser, og at pasientane i stor grad får akuttbehandling i Bergen, kan nok være delforklaringar her.
Nye retningslinjer frå 2017 innskjerpa fristen for å gje trombolyse til 10 minutt etter at diagnosen er sett.
For å kunne nå dette har ein i Helse Førde frå 2018 innført trombolysebehandling også under ambulansetransportane.
Samhandlingsbarometeret
v/Hans Johan Breidablik
