LIVSSTILSFAKTORAR BLANT VAKSNE I SOGN OG FJORDANE

/i /av

Vi møter dagleg omgrepet «livsstilssjukdomar» i media og gjerne knytt til førebygging av uhelse.

«Livsstil er summen av enkeltpersoners levevaner og atferd. Betegnelsen brukes om måten en person lever på, først og fremst om de aktiviteter man selv har råderett over, og som avspeiler egne valg. Livsstil er knyttet til mer eller mindre bevisste personlige preferanser, men påvirkes i høy grad av omgivelsene» (Magne Nylenna – Store Medisinske Leksikon).

Livsstilssjukdomar aukar i førekomst i industrialiserte land, også knytt til at befolkninga lever lengre. Døme på livsstilssjukdomar er hjartesjukdom, hjerneslag, høgt blodtrykk, visse typar kreft, type 2-diabetes, kronisk lungesjukdom (KOLS), beinskjørheit, depresjon, medikamentmisbruk, overvekt, slitasjegikt og hiv/aids.

I det førebyggande helsearbeidet har fokuset vore mykje på følgjande «livsstilsfaktorar/risikofaktorar»:
– Fysisk aktivitet
– Kosthald
– Tobakk
– Alkohol
– Ulykker

I den ferske Folkehelseundersøkinga blant vaksenbefolkninga i Sogn og Fjordane finn vi blant anna tal for følgjande faktorar:

Alkohol: Risikofull alkoholbruk blir målt med såkalla AUDIT-spørsmål, og det blir rekna ut ein sum-skåring for desse. I Noreg har ein berekna at det samla inntaket av alkohol tilsvarar omkring 7 liter rein alkohol årleg pr. vaksen person, og 10% av brukarane står for halvparten av bruken. Skadeverknadane er knytt både til akutt rusing og langvarig høgt forbruk.

Til skilnad frå ulike andre livsstilsfaktorar finn vi her ikkje klar samanheng med utdanningsnivået. Men det er ein klar skilnad i disfavør av menn i alle gruppene. Den yngste aldersgruppa på 18-29 år ligg klart høgast (menn 4,8 og kvinner 3,8), og gruppene over 70 år klart lågast. Dersom dette mønsteret mellom dei yngre held seg gjennom livet vil det vere grunn for uro, men det kan også tenkast at det endrar seg med alderen hos den einskilde.

Tobakk: Dette er den risikofaktoren som fører til mest helsetapsjusterte leveår (såkalla DALY) mellom befolkninga under 75 år i Noreg. Sogn og Fjordane har tradisjonelt hatt eit lågt tobakksforbruk, noko som kan vere ei av årsakene til den høge forventa levealderen her i fylket. I 1973 røykte 42% av befolkninga, medan dette var nede på 12% i 2018.
I Sogn og Fjordane er rundt 10% av befolkninga i HAFS/Ytre Sogn daglegrøykarar, medan dei andre regionane ligg nede på rundt 8%.

Som det framgår av figuren ser vi her ein klassisk gradient knytt til aukande utdanningsnivå. Det er gledeleg at dei yngste aldersgruppene (18-29 år) ligg særleg lågt (kvinner 1,6% og menn 4,2%). Om dette held seg utover i livet vil det medføre ein betydeleg folkehelsegevinst.

Kosthald: På dette området er det mange ulike element som inngår og ulike råd og til dels motstridane meiningar og forskingsresultat. Men sidan det ser ut til å vere rimeleg semje om at inntak av fisk er bra, kan vi sjå på denne faktoren frå undersøkinga. Det er rapportert om 7% nedgang i forbruket av heil fisk dei siste 10 åra. Anbefalinga frå Helsedirektoratet er inntak av fisk 2-3 gonger i veka.
Nærare 80% svarar at dei et fisk minst ein gong i veka. Det er også her ein tendens til at dei med høg utdanning et meir fisk, og litt meir mellom dei som bur i HAFS/Ytre Sogn-området.

Det er ikkje vidare skilnader mellom kjønn i inntak av fisk. Derimot ser vi ein klar skilnad knytt til alder, der dei yngste mellom 18 og 29 år ligg på rundt 60%, og vidare oppover i alder stig det jamt til 60 årsalderen då rundt 90% et fisk minst kvar veke. Også her er mønsteret negativt dersom tendensen mellom dei unge i dag føl dei vidare opp gjennom livet.

-Fysisk aktivitet: Dette er den einskildfaktoren mange først tenkjer på når ein nemner livsstil, og som mange antek er den viktigaste i førebyggingssamanheng sjølv om lite fysisk aktivitet ligg eit stykke ned på lista over helsetapsjusterte leveår. Ofte blir den omtala saman med overvektsproblematikken, men denne er kanskje meir knytt til kosthald.

Vi ser at rundt kvar tredje person er fysisk aktiv dagleg, og dette er nok lågare enn det som er ønskjeleg. Det er ikkje skilnader mellom regionane i fylket, og som figuren over viser er det heller ikkje stor skilnad knytt til utdanningsnivå. Dette er kanskje uventa. Det er heller ikkje større skilnad mellom dei ulike aldersgruppene.

Ulykker/skadar: Dette har eit vidt spekter både i alvorsgrad og kva aktivitet dei er knytt til. For dei alvorlege trafikkulykkene har vi sett ei klar forbetring over seinare år. Spørsmålet i undersøkinga er meir generelt om ein har vore UTSETT FOR SKADE SISTE 12 MÅNADER. Samla sett svarar 18% av kvinner og 20% av menn ja på dette. Utdanningsgrad og buregion ser ikkje ut til å bety mykje for omfanget.

Omfanget av skadar er noko høgare hjå dei yngre, men etter dette ser det ikkje ut til å vere aldersavhengig.

Konklusjon:
Folkehelseundersøkinga i Sogn og Fjordane gjev oss verdfulle data om viktige livsstilsfaktorar i Sogn og Fjordane. Røyking ligg gledeleg lågt, særleg mellom unge, medan alkoholbruken kan gje meir utfordringar. Inntak av fisk er også lågare blant unge. Elles er det mindre skilnader knytt til utdanningsgrad enn ein ser andre stader. Slik sett er fylket kanskje prega av meir likskap når det gjeld livsstil enn det ein kan sjå andre stader.

 

Folkehelseundersøkinga i Sogn og Fjordane

/i /av

Datainnsamlinga for den første folkehelsekartlegginga mellom vaksenbefolkninga i Sogn og Fjordane vart gjennomført av Folkehelseinstituttet i perioden frå 13. mars til 7. april 2019. Undersøkinga vart gjennomført på oppdrag frå Sogn og Fjordane fylkeskommune. Tilsvarande undersøking vart gjennomført i Hordaland i 2018.

Målet er å skaffe fram informasjon om subjektiv helse, livskvalitet, helserelatert åtferd og lokale tilhøve (både risikofaktorar og helsefremjande faktorar) som kan vere til nytte i folkehelsearbeidet i fylka og kommunane. Undersøkingane i Sogn og Fjordane og Hordaland gjev viktige bidrag til kunnskapsgrunnlaget for den fyrste folkehelseplanen for Vestland fylke. Ei viktig side ved folkehelseundersøkingane er at dei skal skaffe fram nye data, slik at folkehelsearbeidet kan baserast på eit ferskast mogeleg evidensgrunnlag.

I overkant av 20 000 vart inviterte til å delta. Utvalet omfatta vaksne frå 18 år og oppover. Femtitre prosent var kvinner, og gjennomsnittsalderen var 47,9 år. 9149 personar har svart, som gjev ein samla svarposent på 45,4%. Det var ein viss overvekt av personar med høgare utdanning.Delar av resultata er no komne i form av ein rapport. I analysene har ein sett dei ulike forholda opp mot kjønn, alder og utdanning på regionsnivå. Førebels er det altså ikkje offentleggjort tal for einskildkommunar, og det er usikkert i kva grad slike vil kome grunna små talmateriale.

Regioninndelinga i rapporten er slik:
• Nordfjord: Bremanger, Gloppen, Selje/Eid, Stryn (2070 svar)
• Sunnfjord: Flora/Vågsøy, Gaular/Jølster/Førde/Naustdal (3302 svar)
• HAFS/Ytre Sogn: Askvoll, Fjaler, Gulen, Hyllestad, Solund, Høyanger (1187 svar)
• Indre Sogn: Aurland, Balestrand/Leikanger/Sogndal, Luster, Lærdal, Vik, Årdal (2590 svar).

Eksempel: Trivsel og sjølvopplevd helse
Dette er to sentrale parametrar knytt til folkehelsa.

TRIVSEL i Sogn og Fjordane

a) Trivsel etter region:

Gjennomsnittleg oppgjev i overkant av 70% stor grad av trivsel i nærmiljøet (raud stripla linje). Deltakarane frå Indre Sogn oppgjev som vi ser noko høgare trivsel enn dei andre tre regionane.

b) Trivsel etter alder og kjønn

Dei yngre aldersgruppene oppgjev lågare grad av trivsel i nærmiljøet enn dei eldre, og det er ein jamn stigning frå rundt 60% i 18-29 årsalder til nærare 80% for 60-åringar og eldre. Kjønnsskilnadane er ikkje markerte utover ei lett overvekt for kvinner i aldersgruppene 30 til 59 år.

c) Kva er viktig for å trivast?

Det går fram at tilgang på natur- og friluftsområde, samt kommunale tenester og butikkar er det som blir rangert å ha størst innverknad på trivsel, medan kulturaktivitetar, møteplassar og gang- og sykkelvegar skårar klart lågare.

SJØLVOPPLEVD HELSE i Sogn og Fjordane

a) Sjølvopplevd helse og utdanning/kjønn

Oppleving av eiga helse som god viser eit klart mønster der denne vert betre til høgare utdanningsgrad ein har, og det er ikkje markerte kjønnsskilnader i dette.

b) Sjølvopplevd helse og alder

Den sjølvopplevde helsa vert i noko grad redusert med alderen, men også i gruppa over 70 år opplever rundt 70% at dei har god helse.

Konklusjon: Kartlegginga av folkehelsefaktorar i Sogn og Fjordane er ei klar nyvinning på dette området, og kjelde for kunnskap på område der det ofte har vore meir synsing basert på enkelttilfelle. Det er synd at ein ikkje kan gje data ned på einskildkommunar, då det er kommunane som etter lovverket har størst ansvar for det primærførebyggande arbeidet. Det er også litt overraskande at resultata så langt ikkje har vore meir framme i mediabildet.

Lenke til Sogn og Fjordane sin omtale av undersøkinga og rapporten

Av Hans Johan Breidablik

RANDKOMMUNAR OG BRUK AV TENESTER FRÅ HELSE FØRDE

/i /av

Som dei fleste vil være kjent med er Sogn og Fjordane halvvegs inne i sitt siste år som eige fylke. Frå 2020 blir det samanslåing med Hordaland til det nye Vestland fylke.
Men når det gjeld helseføretak er det så langt ikkje lagt opp til ei tilsvarande omorganisering. Helse Førde og Helse Bergen vil i hovudsak ha same opptaksområde som no. Men både funksjonsfordeling og fritt sjukehusval gjer at pasientflyten kan endre seg over tid. I dette ligg også at Helse Førde er eit lite føretak med avgrensa tal innbyggarar i opptaksområdet. Dersom talet på brukarar av Helse Førde også blir mindre, vil det kunne føre til utfordringar med å halde oppe eit så breitt spekter av behandlingstilbod for befolkninga.

Det kan difor være av interesse å sjå på utviklinga knytt til bruk av Helse Førde for randkommunar samanlikna med gjennomsnittet i fylket elles. Typisk for randkommunar i denne samanhengen er at dei ligg på grensa til naboføretak, og at dei også har kort veg til spesialistheletenester i naboføretaka.

Vi har då vald ut fire typiske randkommunar: Gulen, Vik, Aurland og Hornindal.

1. Innlegging som øyeblikkeleg hjelp samla pr. 1000 innbyggjar i perioden 2009 – 2018

Vi ser av den øvste linja at gjennomsnittet for heile Sogn og Fjordane ligg rundt 110-120 pr. 1000 innb. og dette har vore relativt stabilt dei seinare åra.
Alle dei fire randkommunane låg allereie i 2009 under gjennomsnittet for fylket når det gjeld øyeblikkeleg sjukehusinnlegging i Helse Førde, og særleg låg Vik kommune lågt med under halvparten så mykje også i 2009. Dette har nok samanheng med at kommunen har nytta Voss sjukehus (Helse Bergen) i periodar der vegen over Vikafjellet har vore open. Men trass i nokre svingingar er omfanget i bruken av Helse Førde mykje på same nivå i 2018 som i 2009. Ein liknande trend ser vi for Aurland sitt vedkomande bortsett at dei heile tida har nytta Helse Førde meir (har kort veg til Lærdal sjukehus).

Men for dei to andre kommunane Gulen og Hornindal ser vi ein markert reduksjon av innleggingar i Helse Førde i perioden. Gulen har i dag legevakt- og KAD-tenester lokalisert i Nord-Hordaland (Knarvik), og Hornindal vil om kort tid bli ein del av Møre og Romsdal (Volda sjukehus).

2. Tilvising til poliklinikk samla (både planlagde og øyeblikkeleg hjelp) pr. 1000 innb. i perioden 2009 – 2018 frå heile opptaksområdet og dei fire randkommunane

Omfanget av etterspurnad om polikliniske tenester frå Helse Førde er som vi ser aukande fram til 2014, og har sidan vore stabilt for fylket samla sett. Omfanget tilsvarar nesten ein nytilvising for annankvar person i fylket. Også her ligg alle dei fire randkommunane lågare allereie i 2009. Imidlertid ser vi her for Aurland og Vik ein viss auke i bruken av Helse Førde over tid. For Gulen og Hornindal er det ein reduksjon også i nytilvisingar dei siste åra, og mest markert for Gulen sitt vedkomande. Mønsteret når det gjeld poliklinikkbruk er såleis litt annleis enn vi såg over for øyeblikkeleg hjelp-innleggingar.

Konklusjon: Dei fire randkommunane har til saman 8078 innbyggjarar i 2018, og utgjer i overkant av 7% av den samla befolkninga i Sogn og Fjordane. Dersom storparten av desse skulle søke seg mot andre føretak ville det likevel kunne vere ei utfordring for Helse Førde. I noko grad kan vi sjå ei slik utvikling for sjukehusinnleggingar, men noko mindre i høve poliklinisk aktivitet. Generelt er bruken av Helse Førde lågare frå randkommunane, men dette har vore tilfelle over lengre tid.

Av Hans Johan Breidablik